آزادگان، مظلومیت ما در جنگ را به جهان نشان دادند

شهره‌کیانوش‌راد؛ روزنامه‌نگار

حضور در اردوگاه‌های عراق با سختی‌هایی بسیاری برای آزادگان همراه بود. شکنجه روحی و جسمی، شرایط نامساعد اردوگاه‌ها، گمنامی و بی‌اطلاعی برخی خانواده‌ها از زنده‌بودن اسرا و... از شرایط سختی بود که آنها در طول مدت اسارت تحمل کردند. درس صبر و صلابت، ایثار و گذشت، ابتکار و خلاقیت در تحریم و تنگنا، دستاورد افتخارآمیز سال‌ها دفاع‌مقدس است. پژوهش و تدوین خاطرات آزادگان، رسالتی است که از سوی انتشارات پیام آزادگان به‌صورت تخصصی دنبال می‌شود. فرزانه قلعه‌قوند، معاون پژوهش و نشر مؤسسه پیام آزادگان است. او از سال 1386و بعد از بازنشستگی از آموزش و پرورش با درخواست اداره کل امور بانوان شهرداری تهران، به معاونت فرهنگی شهرداری رفت و سال 1392کار خود را در مؤسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان شروع کرد. قلعه‌قوند، علاوه‌بر ویرایش و بازنویسی بیش از 60عنوان کتاب مرتبط با آزادگان، پژوهش و نگارش چندین کتاب را هم انجام داده است. «آبی‌تر از آسمان» (نگاهی اجمالی به زندگی شهید حسن حسین‌زاده موحد)، «زمان ایستاده بود» (بازگویی لحظات اسارت 61آزاده در عملیات مختلف)، «هفت خوان» (خاطرات آزاده رمادی 13، علی‌اکبر فندرسکی)، «بوسه بر دست استاد» (خاطرات کوتاه آزادگان از مرحوم دکتر سیدعلی خالقی) و «گل کاشتی عباس» (خاطرات آزاده مفقودالاثر تکریت 11، عباس حسین‌زاده خالدی) از نوشته‌های فرزانه قلعه‌قوند، نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع‌مقدس است. با فرزانه قلعه‌قوند، درباره اهمیت تحقیق و پژوهش در حوزه دفاع‌مقدس و چالش‌های پیش‌رو گفت‌وگو کرده‌ایم.

ادبیات اردوگاهی به چه ادبیاتی گفته می‌شود و چه ویژگی‌هایی دارد؟
آنچه اهالی دفاع‌مقدس از آن به‌عنوان ادبیات اردوگاهی نام می‌برند، ما در مؤسسه پیام‌آزادگان به آن ادبیات آزادگی اطلاق می‌کنیم. اردوگاه معنای زیادی دارد که یکی از آنها مکان نگهداری اسیران جنگی است. در واقع به مکان گردهمایی‌های کوتاه‌مدت و بیتوته‌های موقتی مانند شکارگاه و مکان اسکان تیم‌های ورزشی هم اردوگاه می‌گویند و این با بخش اسارت آزادگان جنگ عراق با ایران و دستاوردهای آن فرسنگ‌ها فاصله دارد. همانطور که اگر زینب(س) نبود، کربلا در کربلا می‌ماند، اگر آزادگان هم نبودند، پیام دفاع‌مقدس و انقلاب و مظلومیت ما در جنگ به گوش جهان نمی‌رسید. هدف ما در این مؤسسه، انتقال درس‌های آزادگی از جنگ نابرابر عراق با ایران برای ثبت در تاریخ است.

وجه تمایز ادبیات آزادگی با سایر بخش‌های ادبیات پایداری چیست؟
آنچه ادبیات آزادگی را از بخش‌های دیگر ادبیات پایداری متمایز می‌کند این است که خاطرات آزادگان، خاطراتی فردی نیست یا از منظر یک فرد بازگو نمی‌شود. خودشان مستقیم و بی‌واسطه راوی هستند و کسی آنها را نقل‌قول نکرده‌است، درست است که ما از دوران اسارت سند خاصی نداریم اما تا وقتی آخرین آزاده حیات دارد، خودشان سند محکمی هستند. آنها خاطرات هم را می‌بینند، به نقد می‌پردازند و اشتباهات را گوشزد می‌کنند. در واقع خاطرات آزادگی در این انتشارات، خاطراتی سالم، درست و بدون غلو هستند.

در رونمایی آخرین کتاب شما «گُل کاشتی عباس» به مشکلاتی که در تهیه این کتاب بود اشاره کردید. در زمینه ادبیات آزادگی و حوزه آزادگان و اسارت با چه چالش‌هایی روبه‌رو هستید؟
کارکردن در حوزه دفاع‌مقدس کار ساده‌ای نیست، چون قرار است ما تاریخ را بنویسیم. کسی که رمان و داستان با شخصیت‌های خیالی می‌نویسد، شاید دغدغه کمتری دارد، چون به تاریخ بدهکار نیست. به لحاظ آنکه مجبور نیست همه‌‌چیز و همه کس را سر جای خود بچیند، تکلیفش مشخص است، اما نویسنده آثار دفاع‌مقدس به‌خصوص مستندنگاری مانند خاطره، زندگی‌نامه، تاریخ شفاهی، نویسنده نمی‌تواند از اسناد دور باشد و از راست‌آزمایی عبور کند، چون از اتفاقات خیالی حرف نمی‌زند.
یکی از چالش‌های ما در ادبیات آزادگی و حوزه آزادگان و اسارت، نداشتن اسناد یا بسیار قلیل‌بودن آنهاست. ما در اردوگاه‌هایی که آزادگانش ثبت‌نام صلیب‌سرخ شده ‌بودند و همگی شماره ثبت دارند هم سند نداریم. فقط نامه داریم و چند عکس یادگاری که اسرا باید کنار هم می‌ایستادند و به دوربین نگاه می‌کردند. آنجا هرگز دوربینی نبود که لحظات واقعی را ثبت کند چه برسد به اردوگاه‌های مفقودان که قهرمان کتاب گُل کاشتی عباس یکی از آنهاست، نه عکسی و نه نامه‌ای و نه هیچ سند دیگری! در چنین مواقعی پژوهشگر و نگارنده دستش بسته است. واقعیت این است که راوی خودش به تنهایی مرتکب آن خاطره‌ای که بازگو می‌کند نشده است. پس باید برای تکمیل و تأیید سراغ همبندی‌هایش رفت.

 ویژگی مشترک آزادگان چیست و آیا می‌توان آنها را دسته‌بندی کرد؟
ویژگی مشترک آزادگان در سبک زندگی آنها خلاصه می‌شود. در دوران اسارت بی‌نماز، نمازخوان شد، اسیر معمولی و غیرانقلابی که رزمنده نبود، انقلابی شد، مهربانی با دست‌های خالی به هم تعارف می‌شد، ایثار و گذشت و خلاقیت و ابتکار شکوفا شد، بخشی از اسرای نوجوان که تحصیلات مقطع دبیرستان را هم طی نکرده بودند، تحصیل‌کرده به وطن بازگشتند، اسرای بی‌سواد، باسواد شدند و علاوه‌بر سوادآموزی معمولی، به فراگیری چند زبان خارجی پرداختند. با وجود تفاوت سن، تحصیلات، نوع اردوگاه و... سبک زندگی آنها ویژگی مشترک همه آزادگان است.