عالمان دین؛ برسازندگان نظام اسلامی

معصومه رضایی؛ تاریخ‌پژوه

تدبیر امام خمینی(ره) در تأسیس شورای انقلاب اسلامی در روزهایی که همه گروه‌های سیاسی در اندیشه سوارشدن بر امواج خروشان خشم ملت، به‌منظور بهره‌گیری از آن در جهت تأمین منافع حزبی و گروهی خود بودند، امری ستودنی و لازمه پیروزی واقعی انقلاب مردم بود که با پیروزی انقلاب نیز، پس از رهبری بیشترین و مهم‌ترین نقش را در هدایت و هماهنگی امور انقلاب و ایجاد نظم و قانون داشت. این شورا با عضویت و پیشگامی روحانیان و مبارزان انقلابی که توسط امام(ره) انتخاب ‌شده و به عرصه‌های گوناگون امور مملکتی وارد شده بودند، به‌خوبی توانست تا تشکیل نهادها و ارگان‌های قانونی، به شکل موقت کشور را اداره کند. افزون بر این، حضور رهبران روحانی و انقلابی مانند آیت‌الله مطهری، آیت‌الله بهشتی و... در بدنه اصلی شورا، سبب شد این نهاد انقلابی در جلوگیری از انحراف انقلاب از خط اصیل اسلام و تحقق اهداف انقلاب اسلامی، به‌گونه‌ای مؤثر عمل کند. در همین راستا، نوشتار پیش‌رو به نقش گروه‌های انقلابی و به‌ویژه روحانیت، در مدیریت عملکرد شورای انقلاب اختصاص یافته است.

«روحانیت» در رأس شورای انقلاب اسلامی
نگاهی به اعضا و ترکیب شورای انقلاب اسلامی نشان می‌دهد که سلسله‌مراتب قدرت و تصمیم‌گیری در شورای انقلاب، در اختیار روحانیت بوده است. به‌عبارتی روحانیان در شورای انقلاب، قدرت، نفوذ و ابتکار عمل را در دست داشتند. امام خمینی(ره) به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی، در رأس این نهاد قرار داشت و انتخاب اعضای شورا و انتصاب آنان به مناصب مختلف نیز، با تأیید ایشان بود. ریاست شورا نیز از همان ابتدا، در اختیار آیت‌الله مطهری بود که با شهادت ایشان، این سمت به آیت‌الله طالقانی منتقل شد و با درگذشت آیت‌الله طالقانی، آیت‌الله بهشتی عهده‌دار ریاست شورای انقلاب شد. بنابراین اداره و ساماندهی عملکرد و فعالیت‌های شورای انقلاب، عملاً در اختیار روحانیان بود.

اقدامات روحانیان در شورای انقلاب
افزون بر وظیفه مدیریتی اعضای روحانی در شورای انقلاب، آنها در اقدام عملی برای عبور از نظام شاهنشاهی و سپس در فرایند تصمیم‌گیری و سیاستگذاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، موضعی فعال اتخاذ کردند. تحقق اهداف انقلابیون و ایجاد حکومت اسلامی در ایران، از اهداف اولیه تشکیل شورای انقلاب بود. مدیریت دقیق و برنامه‌ریزی مؤثر در موضوع بازگشت امام خمینی(ره)، استقبال از ایشان، اسکان و دیدارهای ایشان و مشورت به امام خمینی(ره) در موضوعات مهم ازجمله رایزنی درباره تشکیل دولت موقت، از دیگر اقدامات مهم این شورا بود. با تأکید فراوان امام خمینی(ره) به اعضای شورای انقلاب جهت پایه‌ریزی نهادهای رسمی، بحث‌هایی مانند: تشکیل دولت و مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان و مجلس تدوین قانون اساسی مطرح شد. به‌دنبال همین مذاکرات، در مسئله تشکیل دولت، اعضای شورای انقلاب با تعیین و معرفی مهدی بازرگان به امام خمینی(ره) زمینه شکل‌گیری دولت موقت را فراهم کردند. پس از تشکیل دولت، شورای انقلاب همچنان بر پایه وظایف و اختیارات خود در پیشبرد امور نقش داشت. از همان ابتدا قرار بر این بود که شورا، نقش قانونگذاری را در غیاب نهادهای قانونی داشته باشد. در واقع شورا در جایگاه مجلس عمل می‌کرد و تمام وزرا، با رأی اعتماد شورا رسمیت پیدا می‌کردند. همچنین طرح‌های بزرگ و قوانین، بعد از بررسی توسط کمیسیون‌ها، به تصویب شورای انقلاب می‌رسید. اعضای روحانی شورا که ملاک اصلی تصویب قوانین و تأیید صلاحیت وزرا را، همسویی با قوانین اسلامی و خط‌مشی امام‌خمینی(ره) می‌دانستند، قاطعانه بر مواضع خویش ایستادگی می‌کردند.

روحانیان شورای انقلاب در جایگاه دولت
بعد از استعفای مهدی بازرگان از ریاست دولت موقت، شورای انقلاب وظایف اجرایی را نیز برعهده گرفت. این موضوع باعث شد تا شورای انقلاب، با عنوان جدید دولت شورای انقلاب، وظایف جدیدی را عهده‌دار شود. این وظایف عبارت بودند از: تهیه‌ مقدمات قانون همه‌پرسی قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای اسلامی، رئیس‌جمهور و مواردی از این قبیل. علاوه بر این قرار شد اعضای شورای انقلاب، هر یک وظایف یک وزارتخانه‌ را برعهده بگیرند. جالب آن است که بیشتر اعضایی که توانستند امور را برعهده بگیرند، از روحانیان بودند. چنان‌که وزارت دادگستری به آیت‌الله محمدرضامهدوی کنی، وزارت دفاع به آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، وزارت آموزش و پرورش به دکتر محمدجواد باهنر، جهادسازندگی به آیت‌الله سید محمد بهشتی و وزارت کشور به آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی محول شد. البته 4وزارتخانه دیگر نیز به افراد غیرروحانی واگذار شد. بااین‌حال پست‌های حساس به روحانیان رسید و آنها در بدترین شرایط سیاسی کشور، توانستند از عهده بسیاری از امور خطیر برآیند. این شورا در مدت فعالیت‌های خود، توانست اقدامات متعددی انجام دهد. ازجمله این اقدامات می‌توان به بازداشت و مجازات سرکردگان رژیم پهلوی، مصادره کاخ‌ها و اموال افراد سرسپردگان بدان، پاکسازی ادارات از افراد ضد‌انقلاب، اخراج مستشاران خارجی از طریق قطع ایادی بیگانه و لغو قراردادهای امپریالیستی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، ایجاد نظم و استقرار حاکمیت انقلاب و تشکیل نظام جدید، کمک به محرومان و مستضعفان جامعه و تعدیل ثروت، رفاه و آبادی کشور ازجمله ارتقای سطح تولیدات کشاورزی، توسعه صنایع، بازسازی معنوی و اخلاقی و فرهنگی جامعه اشاره کرد. بیشتر این اقدامات را روحانیان انجام دادند و حتی برخی از اعضای ملی‌گرا و غیرروحانی شورای انقلاب، با آن مخالف بودند! درکل عملکرد شورا به‌ویژه اعضای روحانی آن، میان مردم مقبول بود و رضایت آنان را به‌دنبال داشت.