بهنام سلطانی
دانستنی‌هایی درباره قزاقستان که بزرگ‌ترین کشور محصور در خشکی جهان است
بهشت آزمایش‌های اتمی
حتماً شنیده‌اید که برخی از جمهوری‌های استقلال یافته اتحاد جماهیر شوروی سابق در روزگار قدیم، بخشی از خاک ایران بوده‌اند اما به واسطه بی‌کفایتی برخی پادشاهان ایرانی به‌خصوص پادشاهان دوره قاجار، از خاک ایران جدا شدند. قزاقستان یکی از همین کشورها به‌حساب می‌آید که قبل از ضمیمه شدن به خاک شوروی در تصرف ایرانی‌ها بود و هنوز هم رگ و ریشه ایرانی در آداب و سنت مردم این کشور مشاهده می‌شود. قزاق‌ها وجوه فرهنگی مشترکی با ایرانی‌ها دارند. آنها معتقدند نوروز مبنای شروع سال جدید است و شب سال تحویل خانه‌تکانی می‌کنند. تاریخ قزاقستان با زبان و ادبیات فارسی هم عجین است و هر پژوهشگری که بخواهد درباره تاریخ و ادبیات و جغرافیای قزاقستان تحقیق و مطالعه کند باید با زبان فارسی آشنا باشد. قزاقستان در طول تاریخ بارها در تیررس قدرت‌های بیگانه قرار گرفته اما همین قرابت فرهنگی با ایرانی‌ها و حفظ ریشه‌ها، مردم این کشور را از گزند بیگانگان در امان نگه‌داشته است. سرزمین آنها در برهه‌ای از تاریخ به تصرف امپراتوری چنگیزخان مغول درآمد و تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به محلی برای آزمایش‌های هسته‌ای ویرانگر بدل شده بود، اما از این پیچ‌های تند تاریخی به سلامت عبور کرده و هم‌اکنون کشوری مستقل و رو به توسعه است. مرور تاریخ پرفراز و نشیب قزاقستان برای ایرانی‌ها خالی از لطف نیست.
در تصرف مغول‌ها
ما قزاقستان را به‌عنوان یکی از بازمانده‌های شوروی سابق می‌شناسیم اما بد نیست بدانیم که این نقطه از دنیا از روزگار قدیم محل زیست ایرانی‌تبارها بوده است. «سکا» نام یکی از اقوام ایرانی است که تا قبل از قدرت گرفتن هخامنشیان در آسیای مرکزی زندگی می‌کردند اما آرام آرام جای خودشان را به ترک‌تبارها دادند. ترک‌های قبچاق در اوایل سده هشتم از کوهستان‌های آلتای به این منطقه آمدند و در حوالی دریاچه آرال و دشت قبچاق ساکن شدند و قزاق‌هایی که امروز در کشور قزاقستان زندگی می‌کنند بازمانده‌های نسل ترک‌های قبچاق محسوب می‌شوند. آنها تا قرن سیزدهم میلادی زندگی آرامی داشتند تا اینکه محل زندگی‌شان به تصرف چنگیزخان مغول درآمد. پس از مرگ چنگیزخان هم امپراتوری مغول بین فرزندان او تقسیم شد و قزاقستان کنونی به جُغَتای، پسر چنگیزخان رسید.
فرهنگ ایرانی
سلطه طولانی مدت مغول‌ها بر قزاقستان نتوانست خدشه‌ای به فرهنگ و سنت مردم این کشور وارد کند و قزاق‌ها به شکل عجیبی اصالتشان را حفظ کرده‌اند. نکته دیگر درباره قزاقستان اینکه در همه نقاط این کشور تقریباً ردی از فرهنگ و سنت ایرانی به جا مانده است. در طول تاریخ به‌ویژه در دوره ساسانیان بخش‌هایی از قزاقستان به‌خصوص جنوب این کشور، بخشی از امپراتوری ایران بود و به همین دلیل معماری ایرانی به وضوح در این مناطق خودنمایی می‌کند. در کتاب «شهرستان‌های ایرانشهر» که در اواخر دوره ساسانیان و به زبان پهلوی نوشته شده، آمده است که نخستین شهری که ایرانی‌ها در آسیای مرکزی ساختند سمرکند یا همان سمرقند فعلی بود. ایرانی‌ها در نزدیکی سمرکند شهرهای چاچ، بخارا و اسفیجاب را هم ساختند و نام این شهرها بارها در آثار بزرگان شعر و ادب پارسی مثل رودکی و فردوسی آمده است. قزاق‌ها یک وابستگی ادبی هم به ایرانی‌ها دارند. چنان‌که در شهر آلماتی، پایتخت سابق قزاقستان چندین نسخه خطی نادر به زبان فارسی وجود دارد که نمونه آنها در هیچ کجای دیگر یافت نمی‌شود. بین این نسخ خطی دو کتاب از عبدالرحمان جامی ازجمله تحفه‌الاحرار که 2 دهه قبل ازمرگ این شاعر ایرانی کتابت شده دیده می‌شود. زبان به‌خصوص ادبیات ایرانی به حدی در این کشور نفوذ داشته که حتی پادشاهان ترک و مغول افتخار می‌کردند که فارسی صحبت کنند و با این زبان شعر بگویند.
جشن نوروز
به واسطه سیاست‌های شوروی سابق، قزاقستان در دهه‌های گذشته پذیرای جمعیت زیادی از روس‌ها و اقوام غیرقزاق بوده؛ به‌طوری که قزاق‌ها در سرزمین خودشان به اقلیت بدل شدند. گروهی از اهالی آذربایجان ایران هم در شهر مرکه در نزدیکی مرز قزاقستان با قرقیزستان زندگی می‌کنند. این افراد از آذربایجانی‌های عشایری بودند که در مرز ارس تردد می‌کردند و پس از اینکه در سال 1918مرزها بسته شد، در آن سوی مرز ماندند. حکومت شوروی، ایرانی‌های دورمانده از میهن را به قزاقستان گسیل کرد و این افراد تا امروز در این کشور مانده‌اند اما هنوز به زبان ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. ایرانی‌های مقیم قزاقستان همزیستی مسالمت‌آمیزی با قزاق‌ها دارند و خودشان را به آداب و سنت‌های مردم این کشور نزدیک می‌دانند. یکی از سنت‌های مشترکی که بین ایرانی‌ها و قزاق‌ها وجود دارد، برگزاری مراسم استقبال از بهار و جشن نوروز است. نوروز برای قزاق‌ها بسیار مقدس است و اگر در این روز باران یا برف ببارد آن را نشانه در پیش داشتن یک سال پر برکت می‌دانند. مردم قزاقستان در عید نوروز لباس نو و سفید به تن می‌کنند که نماد شادمانی است. دید و بازدید اقوام در روزهای نوروز و پختن غذایی بهنام «کوژه آش» را که تهیه آن به‌معنای خداحافظی با زمستان است، باید از دیگر آیین‌های مردم این کشور دانست. جوانان قزاقستانی در شب سال تحویل یک اسب سرکش را زین کرده و با عروسک دست‌سازی که زنگوله‌ای به آن بسته شده مردم را بیدار می‌کنند. عروسک نمادی از سال نو است که آمدن خود را بشارت می‌دهد.
هزار کلاهک هسته‌ای
طبق گزارشی که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی منتشر شد حدفاصل سال‌های 1949تا 1989بالغ بر 456آزمایش هسته‌ای در مناطق شمالی قزاقستان انجام شده که پیامدهای زیست‌محیطی خطرناکی برای مردم این کشور به همراه داشته است. قزاقستان برای دهه‌های طولانی به مرکز آزمایش‌های اتمی بدل شده بود و بیش از هزار کلاهک هسته‌ای متعلق به اتحاد شوروی در این کشور باقی‌مانده بود که یک خطر بالقوه محسوب می‌شد اما طبق توافق با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، کلاهک‌ها تحویل داده شد و تاسیسات آزمایش هسته‌ای هم از بین رفت. پایتخت سلاح‌های اتمی دنیا از سال 1990از ذخایر هسته‌ای قابل توجه خود چشم‌پوشی کرد و حالا می‌کوشد تصویری که در دوران جماهیر شوروی سابق از نام این کشور تداعی شده بود را از افکار عمومی پاک کند؛ اما پیامدهای زیست‌محیطی همچنان به قوت خود باقی است. آزمایش‌های هسته‌ای شوروی سابق در سال 1949کلید خورد و نخستین بمب اتمی در منطقه «پولی‌گان» قزاقستان آزمایش شد. این آزمایش‌ها به‌مدت 40سال ادامه یافت و در این بازه زمانی طولانی حدود 500انفجار هسته‌ای صورت گرفت. این آزمایش‌ها تا شعاع 300کیلومتری را تحت‌تأثیر قرار می‌داد و ساکنان این مناطق که مدام در معرض میزان بالایی از مواد رادیواکتیو قرار داشتند به بیماری‌های لاعلاج مبتلا شدند. مقامات قزاقستان به‌طور رسمی اعلام کرده‌اند که نزدیک به نیم‌میلیون نفر از مردم این کشوربه خاطر ناتوانی‌های ناشی از مواد رادیواکتیو از دولت مقرری دریافت می‌کنند.
دردسری به نام خشکی
قزاقستان که 2میلیون و 724هزار و 900 کیلومترمربع وسعت و حدود 20میلیون نفر جمعیت دارد، پس از انقلاب اکتبر و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی با عنوان جمهوری سوسیالیستی قزاقستان به یکی از جمهوری‌های شوروی سابق تبدیل شد. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، قزاقستان به استقلال رسید و آخرین جمهوری شوروی بود که در دسامبر 1991اعلام استقلال کرد. قزاقستان همواره یکی از مهم‌ترین جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی به‌شمار می‌رفت و این اهمیت تاریخی ریشه در ویژگی‌های جغرافیایی این کشور دارد. قزاقستان بزرگ‌ترین کشور «محصور در خشکی» دنیا به‌شمار می‌آید و دشت قزاق که 804هزار و 500 کیلومترمربع وسعت دارد، یک‌سوم مساحت این کشور را در برمی‌گیرد که بزرگ‌ترین منطقه خشک استپی در جهان است. این ویژگی جغرافیایی عملاً آورده‌ای برای مردم این کشور نداشته و طی چند دهه اخیر باعث گرفتاری قزاق‌ها شده است؛ چرا که بیابان‌های خشک و وسیع قزاقستان تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جایی برای آزمایش انواع سلاح هسته‌ای بود.