گزارش
چشم‌انداز روشن کشور با تولید دانش‌بنیان
تأکید بردانش‌بنیان کردن تولید و جهت‌دهی بر مرزهای دانش باید بتواند بستر رشد عرصه‌های تولید دانش‌بنیان را فراهم کند
صفیه رضایی، روزنامه‌نگار
رهبر معظم انقلاب، سال‌جاری را تحت عنوان «تولید؛ دانش بنیان، اشتغال‌آفرین» نامگذاری کردند. طی 10سال گذشته نیز عنوان سال‌ها محتوای اقتصادی داشته‌اند؛ با وجود این، توجه رهبر معظم انقلاب بر ابعاد علمی در تولید، اقتصاد و تأکید بر اهمیت سیاستگذاری کلان در این عرصه بسیار مورد توجه است؛ چرا که ایشان دامنه فراگیری تولید، متولیان و حامیان آن را در شاکله وسیع‌تری تصویر کردند. به علاوه اینکه تلقی تولید در نامگذاری امسال، تلقی به‌روز و همراه با تحولات علمی و اقتصادی در سطح دنیا است. در قالب این نگاه بستر سیاستگذاری کلان دولتی در محور روشن‌تر و واضح‌تری پیشنهاد می‌شود. رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی امسال فرموده‌اند: «سال گذشته هم این را گفتم که اکتفا نکنند دوستان به اینکه حالا روی کاغذهای سربرگ‌های دستگاه‌های گوناگون بنویسند این عبارت را یا مثلا فرض کنید که یک تابلو درست کنند در خیابان بزنند؛ اینها کار نیست. عمده این است که به‌معنای واقعی کلمه روی این سیاستگذاری بشود.» به باور دیگر، ایشان بر نقش سیاستگذاری کلان دولتی و تدوین چارچوب عملیاتی برای محقق شدن شعار سال تأکید کرده‌اند.
فراگیری تولید علمی
عنوان «تولید؛ دانش بنیان، اشتغال‌آفرین» برای سال‌جاری، موکد گستردگی تولید علم‌مداری است که اتفاقا تنها دولت دست‌اندرکار آن نیست. به‌عبارتی تأکید بر دانش‌بنیان کردن تولید و جهت‌دهی بر مرزهای دانش این نکته را روشن می‌سازد که دیگر تنها دولت متولی تولید و پیشرفت اقتصادی نیست؛ بلکه دولت باید بتواند با سیاستگذاری کلان صحیح بستر رشد و ظهور عرصه‌های تولیدی دانش‌بنیان را تا جایی فراهم کند که به اشتغال‌زایی منجر شود. اشتغال‌آفرینی که می‌تواند منجر به رفع بیکاری و موفقیت مستقیم دولت در سیاستگذاری بلندمدت اقتصادی شود. از زاویه دیگر، بار افزایش تولید از دوش دولت برداشته می‌شود و جلوه‌ای دیگر از حضور و بروز دولت در عرصه کلان به تصویر کشیده می‌شود. در این زمینه سیدحمیدرضا کاظمی، نماینده مجلس معتقد است که «یکی از مهم‌ترین مشکلات بر سر راه تولید و اقتصاد در کشور ما تصدی‌گری دولت در این حوزه است که باید دولت از تصدی‌گری خود در این حوزه دست بکشد. به‌عبارتی دولت به جای تصدی‌گری در اقتصاد و تولید باید به حمایت از تولید و انجام وظایف حاکمیتی خود در این حوزه بپردازد، نه اینکه خود هم تولیدکننده باشد و هم حاکم؛ چرا که ظرفیت‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری در حوزه تولید در بخش خصوصی و به‌ویژه بخش تعاونی که عموم مردم هستند وجود دارد و استفاده از ظرفیت بخش تعاونی و خصوصی در حوزه تولید می‌تواند موجب رونق در این حوزه شود.» در تکمیل دیدگاه کاظمی باید این نکته را نیز اضافه کرد که کاهش تصدی‌گری دولت در امر تولید می‌تواند شاکله تک‌محصولی بودن را از سر اقتصاد بردارد. به‌عبارتی ظرفیت‌های بیشتری برای تولید ملی ایجاد می‌شود که ضمن علمی بودن و حرکت بر مدار دانش، می‌تواند بسترهای سیاستگذاری صادراتی دولت را فراهم کند که در نهایت باز هم این دولت است که شاهد موفقیت بلندمدت اقتصادی می‌شود. موفقیتی که اقتصاد دولتی را در کنار اقتصاد مردمی و اقتصاد علمی و دانش‌بنیان چارچوبی بنیان‌مدار به تصویر می‌کشد. آرش پاک‌اندیش، مدرس دانشگاه در این زمینه بر این باور است که «مهم‌ترین مشکلات کشور ناشی از تک‌محصولی بودن و وابستگی اقتصاد به صدور مواد خام و اولیه است که آثاری منفی در ساختار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی برجای گذاشته است.» بدیهی است که بستر‌سازی برای رونق تولید علم‌مدار و دانش‌محور می‌تواند مشکلات سیاستگذاری دولتی را کاهش و زمینه حضور بیشتر بازو‌‌های نوآور و دانش‌محور را فراهم کند. علی کریمی فیروزجایی، نماینده مجلس می‌گوید که «اکنون ۷هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور در عرصه‌های گوناگون سازماندهی شده‌اند که توانایی صادراتی دارند. بدیهی است که صادرات غیرنفتی متکی بر تولید دانش‌بنیان، اهمیت ویژه‌ای در امنیت اقتصادی و صادرات پایدار و غیرخام دارد. امنیتی که به قدرت ملی و منطقه‌ای می‌انجامد.»
ترسیم نقش‌های دولت
روی دیگر عرصه فراگیری تولید به بنیان‌سازی علمی است که رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید می‌کنند. به‌عبارتی ایشان بر نوعی عقلانیت تأکید می‌کنند که اتفاقا تنها از عهده دولت بر نمی‌آید. رهبر انقلاب در فرمایشات خود تأکید داشتند که هیچ عرصه‌ای نیست که دانش‌بنیان‌سازی در آن کارگر نباشد. از این‌رو، نوعی تولید علمی فراگیر پیشنهاد می‌شود که در آن نقش دولت به‌عنوان راه‌انداز، برنامه‌ریز و سیاستگذار تلقی می‌شود. داوود مهدوی‌زادگان، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این زمینه معتقد است که «نگاه رهبر معظم انقلاب به نامگذاری سال‌جاری به امر دانش‌بنیان‌سازی تولید فراگیر است. از منظر ایشان هیچ عرصه‌ای نیست که نیاز به دانش‌بنیان‌سازی آن نباشد. بنابراین باید همه عرصه‌های تولید مبتنی بر دانش و تجربه علمی باشد حتی در انتخاب نوع کار تولیدی هم باید بر پایه دانش‌بنیان عمل شود. به‌عبارت دیگر، باید در انتخاب کار تولیدی به نحو عقلانی رفتار کرد.»
طبیعی است که این عقلانیت فراگیر در عرصه تولید علمی تنها از عهده دولت برنمی‌آید. به‌عبارتی، در عرصه تولید دانش‌مدار از تصدی‌گری دولت کاسته و بر حضور و بروز تولید علم‌مدار مردمی و عمومی افزوده می‌شود. عرصه‌ای که می‌تواند صنایع دولتی و اقتصاد دولتی را نیز متحول کند؛ چرا که هم‌افزایی بین دولت و مردم به‌وجود می‌آید. بدیهی است که این هم‌افزایی می‌تواند به افزایش سرمایه اجتماعی، امید، قدرت ملی و چشم‌اندازی روشن بینجامد. به‌ویژه که دولت کنونی رویه خوبی را در پیش گرفته است و قطعا می‌تواند در محقق کردن شعار سال پویا عمل کند. در این زمینه علیرضا پاک‌فطرت، نماینده مجلس معتقد است که «اقدامات دولت در 6ماه گذشته، مردم را امیدوار کرده و سرمایه اجتماعی انقلاب و نظام را نسبتا احیا کرده است؛ چرا که در دولت قبل این سرمایه اجتماعی به‌شدت آسیب دید.»
بازیابی توان ملی و تاب‌آوری مضاعف
انتخاب عنوان سال1401 و تأکید بر تولید علمی همه‌جانبه نوعی ظرفیت‌سازی برای افزایش توان ملی نیز محسوب می‌شود. به این معنی که تولید دانش‌بنیان خود می‌تواند در عین تکمیل و گسترش تولید صنعتی، بستر نوآوری را تا جایی گسترده سازد که خود بسترساز تولید مولد باشد و در ادامه دامنه اشتغال‌زایی را گسترده سازد. طبیعی است که این مسئله باعث تکمیل زنجیره پیشرفت اقتصادی می‌شود که به‌صورت مستقیم در افزایش توان ملی و قدرت داخلی مؤثر است. در قالب چنین رویکردی امید و انگیزه برای فعالیت داخلی بیشتر و اتکا به اصل خوداتکایی ملی نیز تقویت می‌شود. زمانی هم که خوداتکایی تقویت شود هیچ نوع تحریمی نمی‌تواند مخل تحرک ملی شود. تحرکی که مولد هویت‌بخشی، هویت‌خواهی و قدرت‌افزایی ملی می‌شود. بنابراین آنچه در قالب انتخاب عنوان سال باید به آن اندیشید، نوع سیاستگذاری است که روند محقق شدن این شعار را سرعت می‌بخشد و گرنه چارچوب طرح عنوان سال، خود گویای حرکت در مسیر پیشرفت و توسعه است. امید است که دولت مردمی بتواند مشابه تقویت روابط چندجانبه خارجی و تقویت مرزهای سیاسی، مرزهای دانش را نیز در مسیر تولید تقویت کند. در این راستا چند نکته قابل بررسی بیشتر است؛ نخست اینکه سیاستگذاری صنعتی دولت باید بر مبنای ایجاد تحرک و اتفاق نظر و آشتی بین بخش‌های سنتی تولیدی با بخش‌های ایده‌پرور و نوآور باشد که در این صورت موفقیت بیشتری حاصل می‌شود؛ دوم اینکه گفتمان تولید دانش‌مدار باید از جانب دولت در تمامی بخش‌های مختلف جامعه ترویج شود که در این صورت شاکله اقتصاد مردمی بیشتر از قبل تعمیق می‌شود.
همچنین مسیر تولید ایده به کالای نوآور در تمامی عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و صنعتی باید هموار شود. در قالب چنین رویکردی، تصاویر آینده دولت مردمی می‌تواند تصویر دولتی همراه، یاریگر، کمک‌رسان و بسترساز تولید باشد. طبیعی است که این شرایط می‌تواند باعث قدرتمندی داخلی، افزایش توان ملی، خوداتکایی بیشتر و پیوند ملی شود. در مجموع عنوان سال‌جاری عنوان راهگشایی است که اگر به‌خوبی دولت بتواند در قالب آن سیاستگذاری کند و ره نگاشت آن را نوشته و اجرا کند به‌طور قطع می‌توان چشم‌انداز مؤثری برای آینده درنظر گرفت.