نوروز مکتوب

سارا کریمان

نوروز به‌عنوان بزرگ‌ترین جشن باستانی ایرانی که در سراسر پهنه فرهنگی ایران برگزار می‌شود، موضوع و مضمون بسیاری از آثار هنری و مکتوبات است. سبقه طولانی این جشن و عبور آن از ادوار گوناگون تاریخی ماهیت مردم شناسانه بدان بخشیده است از این‌رو در مطالعه آن ضمن درنظر داشتن وجوه نماد شناسانه و اسطوره‌ای می‌بایست تأثیرات فرهنگ‌های بومی را نیز درنظر داشت. نوروز مجموعه‌ای از باورها، سنن، نماد، اشیا و عناصری است که در سطوح مختلف در آثار تجلی یافته است. تاریخ هنر ایران از تخت جمشید تا موزه هنرهای معاصر مملو از نشان‌هایی است که به نوعی به نوروز و اهمیت آمدن بهار در فرهنگ ایرانی اشاره دارد. در ادبیات نیز نوروز و بهار مضمونی پربسامد است که هم به‌صورت عینی و استعاری مکررا توسط شعرا و ادبای صاحب نام به‌کار رفته است. نوروز و آداب و آیین‌های وابسته به آن، مستقلا نیز موضوع کتابی به نام نوروزنامه است که مشهور‌ترین آن منسوب به خیام است. پیشتر دیگر فلاسفه بزرگ اسلامی نیز رساله‌هایی با همین نام یا اسامی دیگر در باب نوروز گردآوری کرده‌اند.
با این پیش فرض بد نیست بدانید از نیمه اسفند نمایشگاهی با عنوان «نوروزنامه» در موزه ملی ملک گشایش یافته که در آن برگزیده گنجینه نسخه‌های خطی و گزیده‌ای از کتاب‌های پژوهشی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک با موضوع نوروز در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. در این نمایشگاه از 20نسخه خطی 12نمونه گزینش شده به نمایش در آمده است که غالبا نگاه و باور فرهنگ عامه درخصوص نوروز را بازگو می‌کنند، همچنین انواع دعاها نیز در برخی از آن مکتوبات گردآوری شده است. برخی از نسخ خطی، ویژگی‌های نجومی و طبیعی مرتبط با ایام نوروز را نشان می‌دهد. در کنار نسخ خطی 40کتاب پژوهشی و چاپی که به نوعی با موضوع نوروز و جشن‌های ایرانی مرتبط هستند نیز در معرض بازدید قرار گرفتند. عمدتا این کتاب‌ها مربوط به دوران صفویه و قاجار است که در مقایسه رویکرد این دو دوره به موضوع نوروز می‌توان به این مهم اشاره داشت که در دوره صفویه بیشتر مکتوبات در حوزه نوروز از منظر علمی، ستاره‌شناسی و مذهبی بوده است و در دوره قاجار رفتار و فرهنگ عامه سهم بیشتری را به‌خود اختصاص می‌دهد. از مهم‌ترین منابعی که به موضوع جشن‌های ایرانی ازجمله نوروز می‌پردازد می‌توان به آثار الباقیه عن القرون الخالیه اثر ابوریحان بیرونی اشاره داشت. نسخه‌ای از این کتاب که در نمایشگاه به نمایش درآمده است متعلق به دوران صفویه است و همچنین ترجمه آن‌که توسط علی قلی میرزا اعتماد السلطنه انجام گرفته است مربوط به دوران قاجار است. چندین کتاب عنوان نوروزنامه دارند ازجمله نوروزنامه شریف سبزواری که از ویژگی متمایز‌کننده نسخه به نمایش در آمده این است که تنها نسخه‌ای است که صرفا به موضوع نوروز پرداخته است. دو نوروزنامه دیگر به نام‌های نوروزنامه خواجویی و نوروزنامه دانیال در واقع رساله هستند. از دیگر عناوین قابل تامل مجموعه به نمایش درآمده کتاب نوروزیه اثر محمد تقی ابن محمدرضا راضی است. این نمایشگاه تا تاریخ 15فروردین‌ماه در محل موزه و کتابخانه ملی ملک برقرار است.