وضعیت فساد در زمان شاه

مصطفی قربانی- کارشناس سیاسی

 یکی از بحث‌هایی که درباره رژیم شاه مطرح می‌شود، داستانسرایی درباره برخورد این رژیم با فساد است؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود، شاه با هر فسادی قاطعانه برخورد می‌کرد. در بررسی این ادعا می‌توان به چند نکته اشاره کرد:
1- نخستین نکته در این خصوص آن است که فسادها در زمان رژیم شاه به چند دلیل ماهیت «سیستمی» داشت؛ این فسادها عامدانه بود، خود رژیم فسادزا و مشوق فساد بود، فساد اپیدمیک و همه‌گیر بود، انگیزه و توانی برای مقابله با فساد وجود نداشت، میان عوامل فساد نوعی رابطه مشتری‌گونگی شکل گرفته بود؛ به‌گونه‌ای که هر یک کارچاق‌کن دیگری بود و در نهایت اینکه دستگاه‌های ناظر و مسئول مبارزه با فساد نیز خود گرفتار فساد بودند.
2- با وجود تمام تمجیدهایی که سلطنت‌طلبان از رضاشاه می‌کنند، اما شخص رضاشاه یکی از بزرگ‌ترین مفسدان اقتصادی تاریخ معاصر ایران است. وی در دوران حکومتش، آنقدر ثروت تصاحب کرد که به ثروتمندترین فرد ایران تبدیل شد. براساس برآوردها، ثروت وی‌ هنگام مرگ 3میلیون پوند و حدود یک‌و‌نیم میلیون هکتار زمین بوده ‌است. وقتی بعد از عزل رضاشاه، مسئله دارایی‌های وی مطرح شد، نخست‌وزیر وقت، محمدعلی فروغی، در جلسه مجلس اعلام کرد: «رضا‌شاه مبلغ باورنکردنی ۶۸‌میلیون ریال در حساب‌های شخصی‌اش در بانک‌های ایران داشت.» که در آن زمان، برابر ۴۶‌درصد نقدینگی کل کشور بود.
3- وجه دیگر فسادهای سیستمی پهلوی اول، انحصارهای شدیدی بود که در صنایع ایجاد کرده بود؛ به‌گونه‌ای که از 200هزار دوک ریسندگی کارخانجات نساجی در سراسر ایران، 58هزار دوک آن به رضا‌شاه و از 1300میلیون ریال سرمایه‌گذاری انجام‌شده در فاصله سال‌های 1318-1317، 550میلیون ریال متعلق به سرمایه‌داری دولتی و شخص شاه بود.
4- کانون فسادها در دوره پهلوی دوم، «بنیاد پهلوی» بود که ابزار اصلی شاه و خانواده سلطنتی برای عملیات مالی در داخل و خارج کشور بود. این بنیاد در 207شرکت سهام داشت و علاوه بر مدیریت طرح‌های سلطنتی و پرداخت مزایا و مستمری به وابستگان، کنترل بخش‌های بزرگ کلیدی اقتصادی کشور را هم در اختیار داشت و شبکه گسترده‌ای از نهادهای اقتصادی مانند بانک، بیمه، شرکت‌های سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعتی و ساختمانی، هتل‌ها، مجموعه‌های توریستی و... را تحت‌پوشش داشت. فساد بنیاد پهلوی به‌ویژه از آن روی بود که هزینه‌های آن به‌صورت پنهانی از خزانه دولتی تأمین می‌شد(سالانه بیش از 40میلیون دلار کمک دولتی می‌گرفت) و قسمتی از فروش نفت و نیز وام‌های دریافتی از آمریکا و بانک جهانی به این بنیاد منتقل می‌شد، اما 20تا 40درصد از درآمدهای آن به‌حساب خاندان سلطنتی واریز می‌شد(درآمد ماهانه آن 12میلیون دلار بوده است).
بنابراین، برخلاف داستانسرایی‌هایی مبنی بر فسادستیزی رژیم شاه، اما این رژیم غرق در فساد بود.