هدایت سیل به منابع زیرزمینی آب
جریان‌های سطحی رواناب درصورت هدایت صحیح می‌تواند بخشی از آبخوان‌های در حال فرونشست را دوباره احیا کند
محمد سرابی- خبرنگار
مدتی است که بارندگی‌ها در تهران شروع شده‌اند. پروژه‌های عمرانی جمع‌آوری آب‌های سطحی که در سال‌های گذشته اجرا شدند، حجم زیادی از آب باران را از شهر خارج می‌کنند تا تبدیل به آبگرفتگی و سیل نشوند. تابستان امسال هشدارهای زیادی از فرونشست خاک در جنوب شهر داده شد و اینکه کاهش آب‌های زیرزمینی باعث این فرونشست شده است. آیا بارندگی‌هایی که در شهر رخ می‌دهد را نمی‌توان به این مخازن زیرزمینی هدایت کرد؟
شهر‌ها هنگام بارندگی «نفوذ‌ناپذیر» محسوب شده و برای آنها از کلمه عایق استفاده می‌شود. باران که در طبیعت جذب خاک می‌شود، روی حیاط‌های موزاییک و خیابان‌های آسفالت شده جذب نمی‌شود. در عرصه‌های طبیعی و مخصوصا زمینی که دارای پوشش گیاهی باشد، باران درون خاک فرومی‌رود و سفره‌های آب زیرزمینی را پر می‌کند. در شهر‌های ما این باران به‌صورت آبگرفتگی و گاهی سیل درمی‌آید.
قسمت اصلی شهر تهران و برخی از شهر‌های بزرگ دیگر ایران، از خانه‌های خشتی، آجری و کوچه‌های خاکی ساخته شده بود. با ورود مصالح عمرانی جدید این معماری شهری تغییر و استفاده از سیمان و بتن همه‌‌چیز را دگرگون کرد. از نزدیک نیم‌قرن قبل که توسعه شهری تهران شدت گرفت مسیر رودخانه‌های قدیمی که گفته می‌شود 7رودخانه اصلی هستند و از این شهر عبور می‌کردند، مسدود شد یا با ساختمان‌سازی و خیابان‌سازی آنقدر تنگ و بسته شدند که راهی برای عبور باران باقی نماند. با هر بارندگی خیابان‌ها پر از آب می‌شد؛ در نتیجه شهرداری پروژه‌های دیگری برای انتقال آب‌های سطحی به خارج از شهر تعریف کرد. حالا این حجم آب پس از خروج از شهر به کجا رانده می‌شود؟
یکی از مشکلات مهم در زمینه برنامه‌ریزی منابع آب این است که هنوز ارقام مشخصی وجود ندارد که نشان دهد چند مترمکعب آب به‌صورت سیل از شهر تهران خارج می‌شود.
ابتدای آبان امسال مراسم بهره‌برداری و بازدید از پروژه‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی غرب تهران با حضور شهردار و مسئولان شهری برگزار شد. در این پروژه‌ها جریان آب با استفاده از لوله‌های زیرزمینی بتنی به عرض 2متر، از مناطق صنعتی، مسکونی و بزرگرا‌ه‌های غرب شهر به سمت جنوب رانده می‌شود. معاون هماهنگ‌کننده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا(ص) در این مراسم تأکید کرد که حجم آب خارج شده از شهر باید به مخازن آب زیرزمینی هدایت شود تا به حل بحران کمبود آب کمک کند وگرنه پروژه ناتمام خواهد بود و به نتیجه لازم نمی‌رسد.
سردار علیرضا فخاری گفت: سرانه نزولات آسمانی در کشور سالانه ۲۵۰ میلی‌متر است؛ درحالی‌که این میزان در جهان حدود ۸۵۰ میلی‌متر است. در کشور از مجموع ۱۰۵ میلیارد مترمکعب آب در دسترس ۹۱درصد آن را صرف کشاورزی می‌کنیم، ولی بازدهی و بهره‌وری لازم را نداریم و باز هم وارد‌کننده هستیم.
او افزود: فضای بازچرخانی آب با توجه به شیب زمین در تهران اهمیت زیادی دارد و نقش شهرداری در آن محرز است. ما در شرایط بحرانی از نظر تامین آب هستیم و با آسفالت‌کردن خیابان‌ها و کوچه‌ها آب را به‌صورت رواناب درآورده و آن را به کانال‌ها و رودخانه‌ها هدایت و به سمت کویر رها می‌کنیم.
سخنان وی از این نظر قابل توجه است که قرارگاه خاتم‌الانبیا پیمانکار بخش بزرگی از پروژه‌های انتقال آب‌های سطحی در تهران است و تجربه ساخت سازه‌های عمرانی مخصوص این کار را دارد.
ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری
در طرح‌های آبخیزداری، جریان‌های سطحی آب به شکلی هدایت می‌شوند که هم جذب منابع زیرزمین شوند و هم فرسایش خاک کاهش پیدا کند.
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور با بیان خطر وقوع سیل در مناطق مسکونی تهران می‌گوید: «اگر شهر‌ها نه به شکل عایق، بلکه نفوذپذیر باشند که به آن شهر‌های اسفنجی می‌گویند، آب را برای تغذیه آبخوان جذب می‌کند و مقداری از رطوبت موردنیاز فضای سبز هم از همین راه تامین می‌شود. در شرایط کنونی معمولا مناطق پایین تهران کم شیب و مناسب طرح‌های آبخیزداری هستند، اما به شرط اینکه اراضی را تغییر کاربری نداده باشند یا در بین زمین‌های کشاورزی و شخصی، قسمت‌های خالی برای این کار باقی مانده باشد. در اراضی ملی نیز منعی برای طرح‌های آبخیزداری نیست.»
ابوالقاسم حسین‌پور در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید: «در مناطق جنوب شهر تهران که با فرونشست زمین روبه‌روست باید آبخوا‌ن‌ها را از این طریق تغذیه کرد. یک‌سری اقدامات آبخیزداری در پایین‌دست مثلا در حسن‌آباد و فشافویه اجرا شده است، اما برنامه لازم باید متناسب با حجمی که از شهر خارج می‌شود، اجرا شود. اگر منابع مالی لازم در اختیار اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری قرار گیرد، می‌توانیم آب‌های خارج شده از شبکه هدایت آب‌های سطحی را با ایجاد کانال و سیل‌بند در پایین‌دست به سمت تغذیه آبخوان هدایت کنیم.»
او با بیان اینکه با ایجاد سد امیرکبیر بخش زیادی از منابع آبی که به آبخوان‌های جنوبی و غربی تهران می‌رسید، قطع شد، می‌افزاید: «برای مقابله با خطر فرونشست زمین باید مجموعه‌ای از اقدامات از کاهش برداشت تا بهره‌وری در مصرف انجام شود. به همین دلیل باید از هر ذره آب که به این سمت می‌آید، برای احیای منابع زیرزمینی استفاده کرد.»
گفته می‌شود که بیشتر جریان‌های سطحی آب غرب تهران در انتها به رودخانه کن می‌پیوندد. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تأکید می‌کند که حوضه آبخیز رودخانه کن با مساحت 20هزار هکتار بزرگ‌ترین زیرحوضه محدوده شهر تهران است که تا فاصله طولانی در دشت جنوب تهران ادامه پیدا می‌کند.
دامنه سیل‌ساز البرز
محدوده سیل‌ساز تهران تقریبا شامل تمام ارتفاعات اصلی می‌شود؛ حوضه‌هایی که احتمال وقوع سیل واریزه‌‌ای (سنگ و خاک و اجسام جامد دیگر) در آنها زیاد است از شرق با دارآباد شروع می‌شود و در نوار شمالی شهر به سمت گلابدره، دربند، درکه، فرحزاد، کن و... تا حوزه وردیج و واریش در غربی‌ترین نقطه تهران ادامه دارد.
از مازندران تا استان قم
حوضه‌های آبخیز تهران کوچک نیستند. از دیدگاه محیط‌زیستی این حوضه‌ها از یال (بالاترین ارتفاعات) کوه‌های البرز شروع می‌شود و تا دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان پیش می‌روند. توسعه شهری که بیش از حد در ارتفاعات پیش رفته است هم جذب رواناب را کاهش داده و هم سطوح نفوذ‌ناپذیر وسیع به‌وجود آورده است. بعضی از این زیرحوضه‌ها مثلا دارآباد به‌علت ساخت‌وساز در نزدیکی بزرگراه امام علی دچار تغییراتی شده است، اما مسیر طبیعی همه جریان‌های آب تا دشت پایین ادامه دارد و تقریبا تمام استان تهران را در برمی‌گیرد.
