آوار هراس‌های شهر بر سر زنان
براساس گفته مدیرکل امور بانوان شهرداری تهران دسترسی نداشتن به وسیله حمل‌ونقل عمومی، یکی از پرتکرار‌ترین گزارش‌های شهروندان در مورد نقاط ناامن تهران است
لیلا شریف ـ روزنامه‌نگار
ترس‌هایی وجود دارد که تنها زنان آن را درک می‌کنند، مانند تمام لحظاتی که چند ساعت پس از غروب روی پل عابر پیاده‌ای می‌رسند و برای سریع‌ترین عبور از پل عابر خلوت باید از تمام توان خود استفاده کنند یا مانند تمام صبح‌های خلوتی که یک زن کارمند به‌دلیل در دسترس نبودن وسایل حمل‌ونقل عمومی باید از ماشین‌های شخصی استفاده کند. بدون شک مردان نیز با چالش‌های مختلفی هنگام تردد در شهر مواجه هستند اما کمتر پیش می‌آید که یک مرد از ترس ساختمان‌های نیمه کاره مسیر خود را تغییر دهد تا مبادا خاطره‌ای تلخ برایش رقم بخورد.
فضاهای شهری همانند دو روی یک سکه هستند و همانقدر که می‌توانند نشان‌دهنده توسعه شهر و با جذابیت همراه باشند، این امکان را دارند که هراس را در دل زنان ساکن شهر بکارند.
همین هراس‌ها موجب شد تا طرح بهسازی فضای شهری برای زنان شکل بگیرد، طرحی که براساس گفته زهرا بهروزآذر، مدیرکل اموربانوان شهرداری تهران از سال 98کلید خورده است؛ «تهران شهری برای همه شعار این دوره شهرداری است و با توجه به این شعار و برنامه سوم توسعه شهر تلاش شد تا مشارکت زنان در شهر افزایش پیدا کند. احساس نبود امنیت یکی از مواردی است که موجب کاهش مشارکت در شهر می‌شود. این طرح در سال 98 به شکل پایلوت از منطقه 10 آغاز شد و در همین راستا با تمام زنان سرای محلات گفت‌وگو کرده‌ایم تا به اجماع نظری برسیم.»
در این گفت‌وگو از زنان حاضر در سرای محلات پرسیده شد که «در کدام نقاط محله بیشتر احساس ناامنی می‌کنند»، پاسخ به این سؤال موجب شد تا دو یافته مهم به‌دست بیاید؛ «اول اینکه مفهوم آزار و محلی که زنان در آن احساس ناامنی می‌کنند با ادبیات فضاهای بی‌دفاع شهری متفاوت است. رویکرد فضاهای بی‌دفاع شهری بیشتر بر این موضوع تکیه دارد که در کدام فضاهای شهری متکدیان و معتادان متجاهر حضور پیدا می‌کنند و چندان به بحث احساس ناامنی زنان توجه نشده بود، بنابراین براساس یافته‌های جدید، یک ادبیات جدید شکل گرفت.» نکته دوم مربوط به شناسایی نقاط قرمز شهر بود و از این طریق مشخص شد که چرا برخی نقاط شهر برای زنان، ناامن هستند. براساس اطلاعات موجود باید گفت که فضاهای خالی و بی‌دفاع، فضاهای محصور، مزاحمت‌های خیابانی، دسترس‌ناپذیری، تاریکی، بلندی بوته‌های کنار گذرگاه‌ها و دیگر پوشش‌ها‌ی گیاهی، خلوتی و یا شلوغی بیش از حد معابر و مشاهده اشکال مختلف جرم در معبر، جزء عواملی هستند که به ناامن شدن شهر برای زنان ختم می‌شوند.
براساس گفته بهروزآذر، پس از شناسایی نقاط ناامن در منطقه 10، نوبت به حل مشکلات رسید؛ «با شهردار مناطق و معاون‌های شهردار صحبت کرده‌ایم تا برای حل مشکلات راه چاره‌ای بیابیم. همزمان با این پیگیری، بحث توسعه محله‌ای و پروژه‌های کوچک مقیاس در شهرداری در حال توسعه بود و ما نیز از این فرصت برای رفع نقاط ناامن استفاده کردیم. با استفاده از این ظرفیت شهرداری و مشورت با شهرداران مناطق، دستورالعملی از جانب معاونت اجتماعی و معاونت امور مناطق آماده و به تمام مناطق ابلاغ شد.» قرار بود که تا پایان سال گذشته تمام نقاط ناامن در مناطق 22گانه شناسایی شوند، نکته‌ای که با تکیه بر صحبت‌های مدیرکل امور بانوان شهرداری تهران، نباید نقطه پایانی برای آن تصور کرد و آنطور که از روند اجرای این طرح مشخص است باید شناسایی نقاط ناامن شهر را یک اقدام دائمی و مداوم دانست؛ «ما از ابتدا هم مدعی کشف تمام نقاط ناامن شهر نبودیم. تنها می‌توانیم بگوییم که در شناسایی بیشتر نقاط ناامن شهر موفق بود‌ه‌ایم و نقشه اولیه را به‌دست آورده‌ایم. این یک پروژه مداوم است و نمی‌توان گفت که تمام نقاط ناامن یک محله را شناسایی و مشکل را رفع کرده‌ایم چرا که با خاموشی دوباره یک چراغ در محله، ممکن است یک نقطه ناامن جدید ایجاد شود. بنابراین ما باید بهبود مستمر داشته باشیم و به همین دلیل این پروژه، کوتاه‌مدت نیست.»
برای اجرای این طرح، 4منبع دست به شناسایی نقاط ناامن شهر زدند؛ شهرداران نواحی، کلانتری‌های مناطق، سامانه 137و همچنین برگزاری کارگاه‌های پیرامون این موضوع در سرای محلات. هم‌اکنون نیز بیش از 2هزار نقطه ناامن را در شهر شناسایی شده‌اند؛ «ما براساس این نقشه ابتدایی، پروژه‌های کوچک مقیاس را در تمام 22منطقه آغاز کردیم. بسیاری از معابری که به‌عنوان فضای ناامن برای زنان شناسایی شده بودند، باید تغییر کاربری می‌دانند و ما در تلاش هستیم تا با ایجاد پاتوق‌های محله‌ای زمینه را برای ایجاد حس امنیت زنان مهیا کنیم. تکیه اصلی ما برای شناسایی نقاط ناامن مبتنی بر نظرات مردم بود اما کرونا به ما اجازه نداد تا جلسات را به شکل جمعی برگزار کنیم. برای رفع این مشکل از سامانه 137 کمک گرفتیم و با اضافه شدن کد 4 به این سامانه، شرایطی فراهم شد تا مردم نقاط ناامن محله خود را اطلاع دهند. این نقاط براساس تعداد تکرار، به‌عنوان نقطه ناامن محله ثبت می‌شوند تا همکارانمان در شهرداری مناطق برای رفع آن اقدام کنند. برخی از اقدامات مانند کوتاه کردن گیاهان، روشنایی پارک‌ها با سرعت بیشتری پیگیری می‌شوند اما اقداماتی مانند دیوارکشی فضاهای بی‌دفاع شهری به‌دلیل هزینه‌بر بودن، زمان بیشتری برای رفع مشکل طلب می‌کند.»
معاونت اجتماعی شهرداری تهران در سال 95 پژوهشی درباره «ارزیابی کیفیت زندگی در کلانشهر تهران» در مناطق 22گانه تهران انجام داد. براساس این پژوهش مشخص شد که میانگین نمره احساس امنیت در سطح محلات، ۵۳ از ۱۰۰ است. مناطق یک، ۲۲ و ۵ بالاترین امتیاز را در این شاخص به‌دست آوردند و در مقابل نیز پایین‌ترین امتیاز به مناطق ۱۳، ۱۲ و ۱۷ تعلق دارد. هر چند این پژوهش نشان داد که کدام مناطق تهران از نظر احساس امنیت ضعیف هستند اما آنطور که بهروزآذر توضیح می‌دهد در رابطه با نقاط ناامن شهری برای زنان نمی‌توان منطقه خاصی را به‌عنوان بدترین و بهترین معرفی کرد؛ «در این رابطه پراکنش وجود دارد و اینگونه نیست که ما بتوانیم یک منطقه را به‌عنوان ناامن‌ترین منطقه برای زنان معرفی کنیم اما به‌طور کلی در حومه شهر که میزان نظارت اجتماعی پایین و فضاهای محصور کم هستند، ممکن است که گزارش‌های بیشتری را دریافت کنیم.» نکته قابل توجه این طرح مربوط به دسته‌بندی عوامل اصلی ناامنی برای زنان است، برخلاف تصور عمومی که پل عابر پیاده ناامن را به‌عنوان یکی از عوامل اصلی ناامنی شهر تلقی می‌کنند، بررسی گزارش‌های ارائه شده از جانب شهروندان نشان از واقعیتی دیگر دارد؛ «گزارش شهروندان در رابطه با پل‌های عابرپیاده ناامن زیر یک درصد است و یکی از گزارش‌های جدی که از جانب شهروندان به‌دست ما می‌رسد، مربوط به درخواست افزایش ساعت کار اتوبوس‌هاست؛ چرا که دسترسی نداشتن به وسیله حمل‌ونقل عمومی یک از مواردی است که می‌تواند موجب افزایش احساس ناامنی شود، این مطالبه هم‌اکنون بیش از سایر موارد از جانب شهروندان پیگیری می‌شود.»
کاهش آسیب‌های اجتماعی به مدد رفع نقاط ناامن شهر
شهربانو امانی، عضو شورای شهر تهران نیز ازجمله افرادی است که با امید از طرح بهسازی فضای شهری برای زنان صحبت می‌کند و از نظر او تبدیل فضای زمخت و مردانه شهر به یک شهر زیست‌پذیر و انسان‌محور برای تمام اقشار جامعه به‌خصوص زنان یکی از اهداف مدیریت شهری است و همه اماکن باید آرامش خانواده و زنان را تأمین کنند.
در گذشته به‌دلیل نگاه سنتی برنامه‌ریزی شهری، تفکیکی میان زنان و مردان در سطح شهر ایجاد شد و در واقع تصور حضور زنان در فضای خصوصی و حضور مردان در فضای عمومی موجب شد تا شهر برای مردان مناسب‌سازی شود اما گذر زمان و حضور بیشتر زنان در فضاهای شهری نیاز به حفظ امنیت زنان را به یک دغدغه اساسی زندگی شهری تبدیل کرد. امانی در این رابطه معتقد است: «هم‌اکنون زنان نیز در کنار مردان در شهر فعالیت و تردد می‌کنند و چنین طرح‌هایی علاوه بر اینکه امنیت زنان را افزایش می‌دهد، می‌تواند موجب کاهش آسیب‌های اجتماعی شوند. ما شاهد هستیم که زنان ما نیز همچون مردان در مشاغل گوناگون فعال هستند و در این میان بحث رفت‌وآمد زنان در سطح شهر اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و به همین منظور باید شهر از چنان امنیتی برخوردار باشد تا زنان با آرامش خاطر دست به فعالیت بزنند و در سطح شهر تردد کنند. بحث بی‌دفاع بودن و ناامن بودن فضای کالبدی شهر موضوع مهمی است که حتی زنگ خطر را در نقاط پررفت‌وآمد شهر به صدا درآورده است و حتی در برخی از مناطق به‌دلیل نبود نور کافی، امنیت مردان نیز تأمین نمی‌شود.»
در واقع باید مشارکت مردم برای شناسایی و رفع نقاط ناامن شهر را به‌عنوان مهم‌ترین نکته برای اجرای هر چه بهتر طرح بهسازی فضاهای شهر یاد کرد، طرحی که براساس گفته متولیانش نباید آن را به‌عنوان یک پروژه کوتاه‌مدت تفسیر کرد.
