سد هند در مسیر جاده ابریشم

سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

 طی سال‌های گذشته گزارش‌های مختلفی در رسانه‌ها و اندیشکده‌ها درباره نقش هند در استراتژی بلندمدت آمریکا برای مقابله با نفوذ چین، مخصوصا در سطح منطقه خاورمیانه منتشر شده است. بدون شک بخش عمده‌ای از این چشم‌انداز به موقعیت اقتصادی هند و افزایش مصرف انرژی‌های نفت و گاز در صنایع این کشور برمی‌گردد. پایگاه اینترنتی اویل‌پرس در آخرین گزارش خود با اشاره به این موضوع می‌نویسد: هند تا سال2040 به نخستین مصرف‌کننده نفت و گاز در جهان تبدیل شده و در این بازار از چین پیش خواهد افتاد. مصرف نفت هند هم‌اکنون نزدیک به 5میلیون بشکه در روز ارزیابی می‌شود؛ رقمی که تا سال2040 به حدود روزانه 9میلیون بشکه خواهد رسید. همچنین مصرف گاز هند نیز با گذشت 20سال تا 3برابر افزایش می‌یابد. هم‌اکنون 75درصد از خرید نفت و گاز هند از کشورهای حوزه خلیج‌فارس صورت می‌گیرد؛ جالب آنکه این رقم نیز با گذشت زمان به بیش از 90درصد افزایش خواهد یافت. به‌عبارت دیگر می‌توان گفت هند طی 2دهه آینده به مهم‌ترین خریدار انرژی در منطقه خلیج‌فارس تبدیل می‌شود؛ موقعیتی استثنائی که اکنون در اختیار چین است.

اولویت؛ جلوگیری از نفوذ اقتصادی چین
جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور آمریکا، در یکی از نخستین سخنرانی‌های خود پس از انتصاب به سمت جدید گفت: عادی‌سازی‌ روابط کشورهای عربی با اسرائیل بخش مطلوب سیاست‌های ترامپ در خاورمیانه بوده که در سال‌های پیش‌رو با جدیت بیشتری دنبال خواهد شد. او در تشریح نتایج این سیاست می‌گوید: با ورود سرمایه‌های عربی به اسرائیل، می‌توان از نفوذ رو به رشد چین در اسرائیل جلوگیری کرد. شاید یکی از نخستین نتایج این سیاست، رقابت شرکت بنادر دوبی با چین بر سر اجاره بندر حیفا باشد. طی سال‌های گذشته نگرانی‌های گسترده‌ای در آمریکا و اروپا نسبت به سیطره چین بر بنادر و نقاط استراژیک اسرائیل در جریان سیاست‌های خصوصی‌سازی‌ شکل گرفته بود. در مقابل اسرائیل نیز با صادرات ارزان‌قیمت تکنولوژی به کشورهای عربی می‌تواند به رقیبی برای یکه‌تازی‌های چین در این عرصه تبدیل شود. اما برای همه روشن است که نقش اصلی در استراتژی بلندمدت آمریکا برای مقابله با نفوذ اقتصادی چین، برعهده هند قرار دارد؛ کشوری با جمعیت بالا و صنایع بزرگ که می‌تواند خلأ چین را در تمام عرصه‌ها برای کشورهای عربی پر کند؛ از خرید نفت و گاز گرفته تا نیروی کار و صادرات انبوه کالا. در این زمینه باید توجه داشت که مهم‌ترین عامل نفوذ اقتصادی چین در خلیج‌فارس، خرید گسترده نفت و گاز از کشورهای عربی و ایران بوده است؛ خریدهایی که در ازای آن علاوه‌بر پول، صادرات کالا و خدمات نیز صورت می‌گیرد. روزنامه العربی الجدید با اشاره به این گزارش‌ها می‌نویسد: آمریکا به کشوری قدرتمند و با منابع طبیعی محدود نیاز دارد که قادر باشد با وجود افزایش قیمت انرژی به سیر صعودی خریدهای خود از کشورهای تولیدکننده نفت و گاز ادامه دهد. ازجمله عواملی که نشان می‌دهد هند نقش‌آفرینی در این چارچوب را آغاز کرده، تشدید تنش‌های مرزی میان این کشور با چین است.

امتیازهای ویژه هند برای ابوظبی
هر کشور نفت‌خیزی که حضور در اردوگاه آمریکا و هند در برابر چین را انتخاب کند از امتیازات اقتصادی ویژه‌ای برخوردار خواهد بود. یکی از بهترین نمونه‌ها برای بررسی این سیاست، شیوه تعامل هند با ادنوک(شرکت ملی نفت ابوظبی) است. ادنوک بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در امارات و سومین شرکت تولیدکننده در سازمان اوپک به شمار می‌آید. تولید این شرکت، روزانه 4میلیون بشکه نفت خام است؛ رقمی که باید تا سال2030 به 5میلیون بشکه در روز افزایش یابد. سلطان الجابر، رئیس اجرایی ادنوک می‌گوید: قراردادهای ویژه تجاری با هند، نقش مهمی در توسعه این شرکت و افزایش ظرفیت تولیدی آن داشته است.
دولت هند در تصمیمی نادر به شرکت ادنوک اجازه داده از ذخایر نفت استراتژیک مانگالور در این کشور، صادرات داشته باشد. پیش از این کشورهایی نظیر ژاپن یا کره‌جنوبی به تولیدکنندگان نفت اجازه می‌دادند نفتی که در این کشورها ذخیره کرده‌اند را برای تنظیم بازارهای خود مجددا صادر کنند. حالا هند برای نخستین‌بار این مجوز استثنائی را در اختیار شرکت نفت ابوظبی قرار داده است. ادنوک طی نزدیک به یک‌سال گذشته با استفاده از کشتی‌هایی که با پرچم کشورهای دیگر تردد می‌کنند، نفت ذخیره شده در مانگالور هند را به مقاصد ثانویه صادر و سود قابل توجهی کسب کرده است.
البته امتیازهای هند برای ابوظبی محدود به این نیست؛ روزنامه الاتحاد امارات چندی پیش از احتمال موفقیت ادنوک در خرید بخش عمده سهام پالایشگاه نفت بهارات در هند خبر داد. بهارات یکی از مهم‌ترین پالایشگاه‌های هند است که به‌زودی در چارچوب سیاست‌های خصوصی‌سازی‌ به مزایده گذاشته خواهد شد. این پالایشگاه متقاضیان بزرگی در آمریکا، اروپا و آسیا دارد و موفقیت یک شرکت اماراتی در خرید بخش عمده سهام آن، بدون حمایت‌های دولت هند ممکن نیست. دارمندرا برادهان، وزیر انرژی هند سال گذشته در جریان سفر 3روزه به ابوظبی گفت: امارات نقش مهمی در چشم‌اندازهای اقتصادی هند ایفا می‌کند و با توجه به روابط بسیار خوب میان 2کشور، می‌توانیم شاهد افزایش این نقش طی سال‌های آینده نیز باشیم. در جریان این سفر، امتیاز توسعه میدان نفتی زاکوم در سواحل ابوظبی به کنسرسیوم هند اختصاص یافت. اگرچه هم‌اکنون، امارات پیشتاز روابط اقتصادی با هند در میان کشورهای عربی خلیج‌فارس است اما انتظار می‌رود طی سال‌های آینده و با فشارهای آمریکا، کشورهای کویت، عربستان‌سعودی، بحرین، عمان و حتی قطر نیز ورود جدی‌تری به این ائتلاف داشته باشند. اگرچه در مقابل نباید فراموش کرد که چین نیز برای رقابت با ائتلاف آمریکا-هند، امتیازات مهمی را برای کشورهای تولیدکننده نفت و گاز در خلیج‌فارس در نظر گرفته است؛ امتیازاتی که رقابت اقتصادی در این منطقه را بسیار پیچیده خواهد کرد.

رقابت بر سر ایران
به‌موازات تلاش‌های هند و چین برای سیطره بر بازارهای انرژی در جهان عرب، رقابت این 2قدرت اقتصادی بر سر ایران نیز طی سال‌های گذشته چشمگیر بوده است. هند بیش از دیگر کشورها، از معافیت‌های آمریکا در دوران ترامپ برای خرید نفت ایران استفاده کرده و یکی از اصلی‌ترین مشتریان انرژی ایران طی سال‌های گذشته بوده است. از سوی دیگر، این کشور موفق شد بارها از دولت ترامپ برای سرمایه‌گذاری‌های خود در جنوب شرق ایران، یعنی در بندر چابهار، معافیت‌ها خاص دریافت کند و این رویه تا پایان دولت ترامپ ادامه داشت. اهمیت چابهار در موقعیت جغرافیایی و نزدیکی آن به گوادر پاکستان نهفته است؛ بندری که طی سال‌های آینده به پایگاهی کلیدی در مسیر جاده ابریشم چین تبدیل خواهد شد. توسعه روابط اقتصادی هند با ایران، بخشی از استراتژی آمریکا برای مقابله با نفوذ چین در منطقه خاورمیانه تلقی می‌شود. باید دید در سایه کاهش فشارهای اقتصادی و لغو احتمالی تحریم‌ها، چه مسیری پیش‌روی تهران و دهلی‌نو قرار دارد.