انور قرقاش؛ دیپلمات در سایه

 سیاوش فلاح‌پور- روزنامه‌نگار

 برکناری انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجی دولت امارات، واکنش‌های گسترده‌ای را در سطح داخل و خارج از این کشور به‌دنبال داشت. او یکی از مهم‌ترین دیپلمات‌های اماراتی است که طی سال‌های گذشته به تریبونی برای بیان مواضع واقعی اما غیررسمی این کشور تبدیل شده بود. اگرچه قرقاش همزمان با برکناری از منصب پیشین به‌عنوان مشاور رئیس دولت امارات منصوب شده، اما با نگاهی به تجربیات مشابه پیشین می‌توان حکم برکناری او را به‌معنای حذفش از صحنه قدرت قلمداد کرد؛ رخدادی که با توجه به موقعیت ویژه قرقاش، برای بسیاری از تحلیلگران و رسانه‌ها سؤال‌برانگیز است.
انور قرقاش 61ساله متولد شهر دوبی است؛ شهری که ظرف چند دهه از بیابانی فاقد زیرساخت‌های اولیه زندگی به یکی از پیشرفته‌ترین نقاط دنیا تبدیل شد. خانواده قرقاش ازجمله نخستین تجار بین‌المللی فعال در شهر دوبی بودند که نقش مهمی در توسعه شبکه تجاری امارات ایفا کرده‌اند. او تحصیلات ابتدایی را در بهترین مدارس امارات به پایان رساند و پس از آن، برای تحصیلات تکمیلی عازم آمریکا شد. قرقاش در 25سالگی مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته علوم سیاسی از دانشگاه جورج واشنگتن دریافت کرد و سپس برای تحصیل در مقطع دکترا، دانشگاه کمبریج در انگلیس را برگزید. به این ترتیب، نخستین مرحله از زندگی قرقاش که در تحصیلات عالی با حضور در بهترین دانشگاه‌ها و مراکز علمی جهان خلاصه می‌شود در سال1990 (31سالگی) به پایان رسید.
قرقاش برخلاف بسیاری از جوانان طبقات خاص و مرفه اماراتی، بلافاصه پس از پایان تحصیلات وارد دولت نشد و ترجیح داد فعالیت‌هایش را با حضور در دانشگاه آغاز کند. بنابراین او به‌مدت 5سال، در دانشگاه امارات در امارت‌العین به‌عنوان استاد علوم سیاسی، حقوق و البته امنیت ملی مشغول به تدریس شد. جالب آنکه بعد از این مرحله هم همچنان میلی برای ورود به ساختار اجرایی و دولت در قرقاش دیده نمی‌شد. او با ترک دانشگاه در سال1995 وارد بخش خصوصی شده و مانند دیگر اعضای خانواده خود مشغول تجارت شد. در بسیاری از روایت‌های موجود، نقطه آغاز تعامل قرقاش با دولت و دستگاه‌های اجرایی، عضویت او در اتاق بازرگانی دوبی ذکر شده است. البته باید توجه داشت که او طی سال‌های2000 تا 2006 به اصرار دولت امارات در شورای‌عالی رسانه‌ای ابوظبی عضویت داشته است.
اما مهم‌ترین مرحله در زندگی قرقاش از سال2006 (47سالگی) آغاز می‌شود؛ زمانی که با تأخیر فراوان نسبت به سایر دولتمردان اماراتی وارد نظام حکومتی این کشور شد و جایگاه خود را به‌عنوان یکی از تصمیم‌سازان این شیخ‌نشین عربی پیدا کرد. نخستین منصب حکومتی قرقاش، وزیر مشاور در شورای اتحادیه ملی بود. «وزیر مشاور» عنوانی است که در ساختار حکومتی برخی کشورهای عربی، مخصوصا حوزه خلیج‌فارس دیده می‌شود. اگرچه این منصب فاقد رسمیت جایگاه وزیر است اما اهمیت آن در تصمیم‌سازی‌ و بیان مواضع دولت، نباید دست‌کم گرفته شود. گاهی «وزیر مشاور» برای شاهزادگان جوانی است که هنوز نیازمند گذر زمان و کسب تجربه هستند اما در عین حال باید در دولت حضور داشته باشند. گاهی هم از این منصب برای بیان مواضع غیررسمی اما واقعی دولت‌ها استفاده می‌شود. برای مثال هم‌اکنون فیصل بن‌فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی است و عادل الجبیر، وزیر مشاور در امور خارجی. اگرچه الجبیر از مهارت و سابقه بسیار بیشتری نسبت به بن‌فرحان برخوردار است اما دولت عربستان ترجیح داده از او به‌عنوان وزیر مشاور استفاده کند چراکه عادل الجبیر پس از قتل خاشقجی در مجامع بین‌المللی به دروغگویی متهم شد و دیگر قادر نبود اداره دستگاه دیپلماسی عربستان را «به‌طور رسمی» در اختیار داشته باشد. انور قرقاش در سال2008 (2سال پس از ورود به دولت) از وزیر مشاور شورای اتحادیه ملی به وزیر مشاور در امور خارجی ارتقا یافت و طی این سال‌ها در این سمت باقی ماند. در ترکیب جدید دولت امارات که در سال2016 اعلام شد نیز به‌رغم تغییر و تحولات متعدد، قرقاش همچنان به‌عنوان وزیر مشاور در امور خارجی باقی ماند؛ امری که نشان از جایگاه ویژه قرقاش نزد حاکمان امارات داشت. گفته می‌شود ارتباط با اروپا در دیپلماسی خارجی امارات همواره زیرنظر قرقاش بوده است.
در کارنامه قرقاش، علاوه بر اروپا پرونده دیگری نیز به چشم می‌خورد. بدون شک نام انور قرقاش بیش از هر زمان دیگری در جریان بحران قطر مطرح شد. او در جایگاه یک دیپلمات اماراتی، شدیدترین حملات را علیه قطر در رسانه‌ها و مخصوصا شبکه اجتماعی توییتر بیان می‌کرد، تا جایی که بسیاری او را با عنوان «سخنگوی غیررسمی ائتلاف 4کشور عربی علیه قطر» توصیف می‌کردند. قرقاش در سال2017 و به فاصله کوتاهی پس از تشدید تنش‌ها میان کشورهای عربی خلیج‌فارس در توییتر خود نوشت: «میزبانی دوحه از سران حماس و اخوان‌المسلمین بیانگر حمایت این پایتخت عربی از تروریسم است. اگر قطر می‌خواهد محاصره اقتصادی این کشور خاتمه یابد باید به حمایت‌های خود از تروریسم پایان دهد.» قرقاش طی سال‌های بعد دست‌کم 3بار نسبت به تلاش‌های قطر و عربستان برای مذاکره مستقیم واکنش منفی نشان داد و برای لغو محاصره قطر، شرط‌گذاری کرد، آن هم درحالی‌که عبدالله بن‌زاید، وزیر خارجه امارات همواره از ضرورت مصالحه و پایان دادن به اختلافات عربی سخن می‌گفت. مواضع انور قرقاش تا‌کنون نسبت به قطر تغییر چندانی نداشته است؛ او ازجمله دیپلمات‌های اماراتی به شمار می‌رود که از آشتی کشورهای عربی با قطر استقبال گرمی نکرد.
اگرچه دلیل برکناری غافلگیر‌کننده انور قرقاش هنوز روشن نیست اما به‌تدریج فرضیات مختلفی در این‌باره مطرح شده است؛ فرضیاتی ازجمله ابتلای قرقاش به سرطان. این شایعه از اوایل سال میلادی جاری، توسط منابع مخالفین دولت امارات منتشر شد. از سوی دیگر اما برخی تحلیلگران معتقدند برکناری انور قرقاش، یکی از نشانه‌های تغییر سیاست‌های امارات در دوران بایدن است؛ تغییراتی که احتمالا شامل اصلاح روابط با همسایگان عربی این کشور، به‌ویژه قطر خواهد بود.