بررسی علت نشست مکرر زمین در محدوده تاریخی شهر
وقتی قلب تهران دهان باز می‌کند
علی جواهری | خبرنگار:
منطقه 12
محدوده بازار تهران رکورد‌دار فرونشست زمین است و این حادثه می‌تواند بیش از زلزله تهران فاجعه به بار آورد. این یک هشدار است و باید جدی گرفته شود. اتفاقی که چند بار در سال در محدوده منطقه12 رخ می‌دهد و گوش شهروندان این منطقه به شنیدن خبر آن عادت کرده و آخرین نمونه‌اش فرو ریختن ساختمانی در خیابان 17شهریور است. به گفته مدیران آتش‌نشانی، مناطق 11 و 12 بیشترین آسیب‌پذیری خاک و حادثه نشست زمین و ساختمان را در شهر تهران دارد و در این بین منطقه12 سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است.
خیابان مولوی یکی از حادثه‌خیزترین خیابان‌های منطقه12 از نظر نشست خاک و فرو ریختن ساختمان است. از ابتدای میدان محمدیه تا میدان قیام، طی 10 سال گذشته بارها زمین ریزش کرده است. «علی صباغ» مهندس فنی خط 7 مترو می‌گوید: «خاک محدوده میدان مولوی بسیار سست است چون خاک رس خالص است. بالای محدوده ایستگاه هم کوچه‌ای به نام کوچه کوزه‌گرها داریم که به کمک همین خاک رس عده‌ای در اینجا پیشه کوزه‌گری داشتند.»
«علی صباغ» مهندس فنی خط 7 مترو یکی از سختی‌های کار در زیر زمین محدوده میدان مولوی را مواجه شدن با جریان آب زیرزمینی تهران می‌داند: «سطح سفره‌های آب زیرزمینی در این منطقه خیلی بالاست و قنات‌های قدیمی زیادی در این محدوده وجود دارد.» به همین دلیل چاله‌های متعددی برای جلوگیری از ریزش خاک و نشست زمین در اطراف کارگاه خط 7 مترو تعبیه کرده‌اند تا به کمک میلگرد و بتن‌ریزی، جلو نشست خاک را بگیرد. کاسبان اطراف میدان‌های محمدیه و قیام، حفاری‌های مترو را دلیل اصلی نشست زمین در این منطقه می‌دانند.
«مهدی صالحی» معاون معماری و شهرسازی شهردار منطقه12 می‌گوید: «50درصد سستی خاک در منطقه12 به دلیل کاهش آب‌های سطحی و از سویی هم وجود قنات‌ها در این منطقه است. میدان قیام و خیابان مولوی از حادثه‌خیزترین معابر منطقه در زمینه نشست خاک است. اطراف کارگاه‌های مترو هم به دلیل وجود دستگاههای حفاری لرزش خاک بیشتر است و این موضوع با سستی خاک دست به دست می‌دهد و باعث نشست زمین می‌شود.» به گفته صالحی نظارت بر روند ساخت‌وسازهای جدید انجام می‌شود تا طبق ضوابط تعیین شده ساختمان‌سازی کنند اما نظارتی روی ساختمان‌های قدیمی‌ساز وجود ندارد.
دلیل، فقط سستی خاک نیست
«سستی خاک در هر شهری به‌صورت نقطه به نقطه و پلاک به پلاک بررسی می‌شود. به همین دلیل نمی‌توانیم به‌طور قطع بگوییم خاک محله‌ای نسبت به محله دیگر سست‌تر است. عوامل زیادی در سست بودن خاک مؤثر است و باید این عوامل را یک جا بررسی کرد تا بتوان به بحث ایمنی یک نقطه از شهر پرداخت.»
«واحد کیانی» معاون عملیات آتش‌نشانی شهرداری تهران این را می‌گوید و نشست زمین و ریزش ساختمان‌ها را مهم‌ترین حوادثی می‌داند که آتش‌نشانی در زمین‌هایی با خاک سست با آنها روبه‌روست: «اکنون در محدوده خیابان مولوی، میدان قیام و خیابان ری بیشترین نشست زمین و فرو ریختن ساختمان‌ها را داریم. دلیل این موضوع تنها سست بودن خاک این محدوده‌ها نیست، بلکه عوامل دیگری هم در این زمینه دخیل هستند. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که ما در منطقه12 با آن مواجه هستیم وجود قنات‌هاست. قنات‌های قدیمی شهر تهران اغلب در محدوده مناطق 11 و 12 قرار دارند. برخی از این قنات‌ها هنوز آب دارند و برخی دیگر کور و خشک شده‌اند. ریزش دیواره قنات‌ها یکی از عوامل نشست زمین است. هنگام ساخت مترو در منطقه و به‌خصوص مترو خط7 این قنات‌ها مشکلات زیادی را به وجود آورده بود و هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش رو برای ساخت مترو در منطقه12 وجود این قنات‌ها و به‌خصوص قنات‌هایی است که آب در آنها جریان دارد.»
بافت فرسوده، دستی بودن خاک و نوع خاکی که در منطقه وجود دارد هم از عوامل بروز حوادثی مثل نشست زمین است: «قدیم ضوابط چندانی برای ساخت خانه در تهران وجود نداشت. بسیاری از خانه‌های فرسوده این منطقه بدون پی‌ریزی اصولی و با مصالحی مثل کاهگل ساخته شده است. به همین دلیل خیلی مقاوم نیستند و به مرور زمان آسیب‌پذیرتر شده‌اند.» نشست مدام آب و شسته شدن خاک، زیر و رو شدن مکرر خاک برای ساخت‌وساز و ایجاد تأسیسات از دیگر دلایلی است که خاک را ضعیف می‌کند.
کیانی می‌گوید: «در شهرسازی جدید همه این موارد و ویژگی‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. به همین دلیل در یک خیابان ممکن است یک ساختمان به دلیل عبور قنات از زیر خاک آن ملک مجوز تراکم چند طبقه را ندهند در حالی که ملک همسایه دیگر ممکن است در همان خیابان مجوز ساخت چند طبقه را بگیرد. در ضوابط شهرسازی همه این موارد به‌صورت یکجا دیده می‌شود و براساس آن تصمیم‌گیری انجام می‌گیرد.»
سنجش خاک منطقه
«آرش منظم» معاون فنی و عمرانی شهردار منطقه12 درباره وضعیت ویژه این منطقه از نظر استحکام خاک و زمین می‌گوید: «همه محله‌های منطقه12 خاک نسبتاً سستی دارند، اما وضعیت این محله‌ها با یکدیگر متفاوت است.» او می‌افزاید: «وجود قنات‌های قدیمی در منطقه12 که تعداد زیادی از آنها بسته شده، در زمینه سستی خاک بی‌تأثیر نیست. مرکز مطالعات فنی و عمران با دستگاههای مخصوصی که در اختیار دارد و به کمک «جی.پی.آر» نقطه‌های ضعیف از نظر خاک و استحکام بناها را شناسایی می‌کند و آن را به اطلاع دستگاههای مربوطه می‌رساند.
معاونت معماری و شهرسازی و کارشناسان این مجموعه از این اطلاعات برای تعیین ضوابط ساخت‌وساز در محله‌ها استفاده می‌کنند.» نتایج به دست آمده از این تحقیقات در هر نقطه‌ای از محله‌های شهر تهران مشخص می‌کند ملکی که قرار است ساخته یا نوسازی شود باید چقدر گودبرداری شود و چه ارتفاعی می‌تواند داشته باشد و ضوابط تخصصی برای ساخت‌وساز در هر ملک هم تعیین می‌شود. منظم می‌گوید: «شمال منطقه12، محدوده میدان بهارستان و خیابان جمهوری وضعیت بهتری به لحاظ استحکام خاک و زمین دارد اما در جنوب منطقه خاک سست‌تری داریم.» وجود خاک سست به معنای نبود امکان ساخت‌وساز نیست و تنها تعیین‌کننده شرایط بهینه و امن برای ساختمان‌سازی است.
سستی خاک تاریخچه‌ای یک قرنی دارد
«نصرالله حدادی» تهران‌شناس، در مورد تاریخچه خاک‌های سست و محدوده تاریخی تهران می‌گوید که قصه سستی خاک در منطقه12 به حدود یک قرن پیش برمی‌گردد؛ وقتی که خندق تهران برای همیشه پر شد. او می‌گوید: «خندق عتیق تهران سال 1246 پر شد و خندق ناصری هم بین سال‌های 1306 تا 1309 خورشیدی. این خندق‌ها به‌صورت دستی پر شدند و در واقع خاک این محدوده به دلیل دستی بودن سست است. بنابراین طبیعی است که خاک اینجا هنوز سست باشد و نشست زمین در حوالی این خندق‌ها طبیعی است.»
خیابان‌های ری، انقلاب، کارگر، وحدت اسلامی و مولوی از معبرهایی هستند که زمانی خندق تهران در این مکان حفر شده بود و بعدها با گسترش تهران این خندق‌ها پر شدند. بیشترین نشست زمین در منطقه12 در این خیابان‌ها به‌خصوص در خیابان ری، حوالی میدان قیام و خیابان مولوی رخ می‌دهد. وجود رشته قنات‌های قدیمی در این منطقه که اغلب از همین خیابان‌ها عبور می‌کند نیز به نشست زمین و سست شدن خاک این محدوده از شهر تهران دامن زده است.
