مظلوم مثل سیاوش

فاطمه روحانی
سیاوش بی‌گناه پهلوان جوان ایرانی، که با کینه‌توزی‌های نامادری و تصمیم نابخردانه پدرش، روی در غربت نهاده بود، در سرزمین توران، به دست گرسیوز نابکار سربریده شد و از قطره‌های خونش، لاله‌ای رویید که تا ابد سر به زیر دارد.

این، افسانه‌ای است که کوهپایه‌نشینان درباره گیاهی می‌گویند که گل‌های سرخ و زردرنگ آن، واژگونه می‌شکفند. در ایران مرکزی در دامنه‌های زاگرس، از خوانسار در استان اصفهان تا کوهرنگ و یاسوج و سنندج، گیاهی از خانواده لاله‌ها می‌روید که به خاطر شکل خاص گل‌هایش، «لاله واژگون» نامیده شده است.

از منظر گیاه‌شناسی لاله واژگون نام یک سرده از راسته سوسن‌سانان است. این گیاه عمر کوتاهی دارد. گل‌دهی آن از اوایل اردیبهشت آغاز می‌شود و خیلی زود با گرم‌تر شدن هوا، به پایان می‌رسد. لاله واژگون از جمله گیاهان علفی پیازدار و چندساله است که ۱۵ گونه آن در ایران شناسایی شده است.

لاله واژگون اول بار در سال 1576 میلادی توسط جهانگردان از ایران به اروپا راه پیدا کرد و حالا یکی از گیاهان اصلی در تزیین باغ‌ها و گلخانه‌های اروپایی است. در ایران اما از آنجایی که این گیاه به صورت طبیعی وجود دارد، تلاش چندانی برای تکثیر گلخانه‌ای آن انجام نشده است. فراوانی دشت‌های لاله واژگون در ایران ما را از پرورش گلخانه‌ای آن بی‌نیاز کرده است؛ البته اگر این دشت‌های لاله‌گون، همچنان لاله‌گون باقی بمانند.



گلستانی پیش پای کویر

گلستانکوه با وجود قرار گرفتن در نزدیکی کویر مرکزی ایران دارای اقلیمی کوهستانی است. منطقه گلستانکوه خوانسار 17 هزارهکتار وسعت دارد. این منطقه زیبا دامنه‌ای است در ارتفاع 2 هزار و 700 متری از سطح دریا که در مسیر خوانسار به اصفهان و در ۱۵ کیلومتری شهر خوانسار قرار دارد. این منطقه از پوشش گیاهی متراکمی برخوردار است و بیش از ۷۰ گونه گیاهی در آن می‌روید. وجود بوته‌های گز انگبین(همان گیاهی که در قدیم با شیره آن شیرینی گز می‌ساخته‌اند)، گزعلفی، ریواس، کنگر، مرزنجوش، آویشن، قارچ، بادام، تره و پیاز کوهی، گون، موسیر، و دیگر گیاهان دارویی این رشته کوه را به یک منطقه غنی گیاهی تبدیل کرده است.

لاله‌های سرنگون، لاله بیشه‌زار، لاله آتشی و لاله کوهی از انواع لاله‌هایی هستند که در فصل بهار سرتاسر منطقه را می‌پوشانند؛ هرچند در میان آن‌ها، لاله‌های واژگون، بیشترین فراوانی را دارند. این منطقه در سال‌های اخیر با خطرات بزرگی روبروست که به شدت بر روی منطقه و پوشش گیاهی و جانوری آن اثر مخرب داشته است. نبود مدیریت صحیح بر منطقه، تخصیص نیافتن اعتبارات لازم جهت رسیدگی به مشکلات و کاستی‌های منطقه، ورود بیش از حد گردشگران و مردم به داخل دشت لاله های واژگون، چرای زود هنگام و بی رویه دام به منطقه، پاکوب شدن خاک و ریشه کن شدن پیازهای این گل و سایر گیاهان خوراکی و مصرفی همچون موسیر و بهره برداریهای غیر رسمی و غیر قانونی از منابع گیاهی گلستانکوه خوانسار از جمله این تهدیدها و خطرات نسبت به این دشت زیبای الهی است.




 رویشگاه لاله واژگون



 یکی از مهمترین رویشگاههای لاله واژگون جهان، در دامنه‌های مرکزی زاگرس است که مناطق شناخته شده‌ای هستند. شناخته‌شده‌ترین‌شان، منطقه «گلستانکوه» خوانسار است. خوانسار در استان اصفهان قرار دارد و از رویشگاه اصلی گونه گیاهی لاله واژگون به حساب می‌آید. این دشت 17 هزار هکتار وسعت دارد و بزرگترین منطقه ایران از لحاظ پوشش لاله  واژگون است. لاله‌های واژگون، در گویش کوهپایه‌نشینان زاگرس، «گل بگریو»(گل گریان) نامیده می‌شوند. اشک‌های لاله واژگون در حقیقت شیره بی‌رنگ یا شبنم صبحگاهی است که درون لاله جمع شده و به سمت پایین سرازیر می‌شود. به خاطر همین اشک‌ها به لاله واژگون، گل اشک مریم هم گفته می‌شود.

دشت لاله‌های واژگون فریدون‌شهر و دشت لاله‌های واژگون افوس در غرب استان اصفهان، دشت لاله‌های واژگون روستای بنواستکی از توابع شهرستان کوهرنگ، دشت لاله‌های واژگون الیگودرز در شرق استان لرستان و دشت لاله‌های واژگون شهرستان بدره در استان ایلام از دیگر رویشگاه‌های این گونه خاص از لاله‌هاست. مناطقی هم در اقلید فارس، کوه‌های استان کرمانشاه و نیز ایوان، آبدانان، دره‌شهر و ارتفاعات کبیرکوه در استان ایلام هست که در آن، لاله‌های واژگون با فراوانی کمتر می روید.




 بر لبه پرتگاه

 «کیومرث خامه‌»  از فعالان محیط زیست در منطقه خوانسار است. او معتقد است گلستانکوه در کنار لاله‌های واژگونش، با دارا بودن هزاران گونه گیاهی منحصر به فرد، قطب گردشگری کشور و یکی از منابع تحقیقاتی مهم درباره گونه‌های گیاهی است اما  اقدام‌های سودجویان دارد طبیعت این منطقه را از بین می‌برد.

او می‌گوید: سودجویان برای به دست آوردن پیاز موسیر، منطقه وسیعی از گلستان‌کوه را تخریب کرده‌اند و در این میان لاله‌های واژگون هم آسیب فراوان دیده‌اند. آن‌ها پیاز لاله‌ها این منطقه را خارج می‌کنند تا بتوانند از آن در محل دیگری استفاده کنند غافل از این که با این کار، رویشگاه طبیعی این گیاه را به نابودی می‌کشانند.

خامه، به تلاش دوستداران طبیعت برای حفظ لاله‌های واژگون هم اشاره می‌کند و می‌گوید: به همت اعضای انجمن‌های دوستدار طبیعت، از طلوع خورشید تا هنگام غروب از دشت لاله‌های واژگون محافظت می‌شود، اما افراد سودجو به طمع برداشت موسیر، شبانه به گلستانکوه هجوم می‌آورند و در تاریکی شب علاوه بر موسیر پیاز لاله‌های واژگون را نیز جمع‌آوری می‌کنند که این موضوع موجب نابودی بخش‌هایی از این گنجینه طبیعی شده است.  علاوه بر این، بارها از مسئولان خواسته‌ایم دام‌ها تیرماه به منطقه وارد شوند یعنی زمانی که گیاه بذردهی خود را بطور کامل انجام داده است، اما دام‌های عشایر از اردیبهشت وارد گلستانکوه و زاگرس میانی می‌شوند و گیاهان را قبل از بذردهی چرا می‌کنند.  این فعال محیط زیست معتقد است درآمد حاصل از تجارت لاله‌های واژگون کشور هلند که از بذر لاله‌های واژگون کشور ما و همین گلستانکوه خوانسار به آن کشور منتقل شده است، با درآمد حاصل از نفت برابری می‌کند، در حالی که ما در کشورمان زیستگاه‌های محدود این گیاه را هم داریم از بین می‌بریم.




  خطر بیخ گوش گلستانکوه



در گلستانکوه علاوه بر وجود گونه‌های گیاهی بسیار نادر، پرندگان و حیوانات زیادی نیز در حال تکثیر هستند که شکار بی‌رویه و دخالت انسان در طبیعت و چشمه‌های طبیعی اکوسیستم منطقه را برهم زده و باعث نابودی این طبیعت بکر می‌شود.

واقعیت آن که گلستانکوه و ذخایر آن تنها یک منبع محلی نیست، بلکه متعلق به تمام جهان است که در صورت نابودی این منطقه، بسیاری از گونه‌های گیاهی کمیاب از بین می‌رود.  تغییر چشمه‌های آب طبیعی، چرای بی‌رویه دام، فرسایش خاک و نبود حفاظت صحیح و حرکت خودروها بر روی گونه‌های گیاهی، هجوم گردشگران در فصل‌های بهار و تابستان از جمله خطراتی است که عدم برخورد جدی با آن‌ها نابودی این منطقه را در سال‌های آینده در پی دارد. اقدام سریع و جدی مسئولان کشور و استان برای نجات منطقه گردشگری گلستانکوه خوانسار و گونه‌های گیاهی کمیاب این منطقه می‌تواند از تخریب و نابودی آن جلوگیری کند. خوشبختانه در سال‌های اخیر گلستانکوه به همت جمعیت همیاران محیط زیست خوانسار که یکی از فعال‌ترین سمن‌های استان اصفهان هستند، محافظت می‌شود و خطر و احتمال آسیب رساندن به این دشت زیبا  بسیار کمرنگ‌تر از قبل شده است. هرچند حضور پرشمار گردشگران در نبود امکانات حفاظتی و نیز بی‌توجهی به قواعد گردشگری، همچنان رویشگاه منحصر به فرد لاله واژگون در گلستانکوه را با خطر جدی روبرو کرده است. از این منظر منطقه حفاظت شده گلستانکوه، بی‌حفاظ‌ترین منطقه، در میان عرصه‌های طبیعی است. انگار مظلومیت سیاوش بی‌گناه در قامت لاله‌های واژگون همچنان ادامه دارد.