رازهای مک فارلین

مرتضی برکتی همدانی


این ماجرا شاید امروز یک ماجراجویی بزرگ باشد، اما آن روز، یک شوک بزرگ به دنیا بود. 4نفر با پاسپورت ایرلندی در فرودگاه مهرآباد پیاده شدند که یک کیک به شکل کلید، کلت کمری و انجیل امضاشده‎‌‎ای توسط ریگان را برای رهبران ایران هدیه آورده بودند. رئیس هیأت، رابرت مک فارلین، مشاور امنیت ملی رئیس‎‌‎جمهور آمریکا، رونالد ریگان بود و او به همراه 3نفر دیگر با هواپیمایی حامل اسلحه برای ملاقات با رهبران سیاسی ایران به تهران سفر کرده بودند. همه هیجان‎‌‎زده شدند؛ مگر می‎‌‎شود مسئولان رسمی آمریکا که از سوی ایران به‎‌‎عنوان یک کشور متخاصم نام برده می‎‌‎شوند و در نمازجمعه و مراسم رسمی نامش با نفرین و مرگ آمیخته است بی‎‌‎محابا به تهران سفر کنند؟ آیا کسی از آنها دعوت کرده است؟ بعد از ماجرای گروگانگیری سفارت آمریکا در تهران که 444روز به طول انجامید، ایالات متحده آمریکا هر روز تحریم‎‌‎های جدیدی را علیه ایران که در حال جنگ با عراق بود وضع می‎‌‎کرد. توان نظامی ایران به‎‌‎شدت به تجهیزات آمریکایی وابسته بود و با اینکه در نیروی هوایی و برخی از یگان‎‌‎های رزمی، خودکفایی و تلاش برای بومی‎‌‎سازی، اتفاقات خوبی را رقم زده بود، اما برخی تجهیزات استراتژیک نظیر موشک تاو یا تجهیزات پیشرفته که در زمان رژیم سابق از آمریکا خریداری شده بود رو به پایان می‌رفت. از سوی دیگر آمریکا در عین اینکه فشارهای تحریمی خود را افزایش می‌داد، از اینکه ممکن است دیگر کشورها نیز به ایران سلاح بفروشند، ممنوعیت‎‌‎هایی را وضع کرده بود. در این زمان گزارش‎‌‎هایی به ریگان رسید که ایران در تلاش برای خرید سلاح از شوروی یا کشورهای بلوک شرق است. این ماجرا باعث شد که ریگان دست به یک ماجرای عجیب بزند. او از یک سو ایران را تحریم تسلیحاتی کرد و از سوی دیگر از طریق برخی واسطه‎‌‎هایی که ایران سفارش خرید موشک‎‌‎های تاو را به آنها داده بود، سلاح مورد نیاز را به ایران می‌رساند. ماجرا وقتی وارد فاز پیچیده‎‌‎تری شد که سازمان سیا که ماموریت این کار را برعهده داشت از عواید فروش سلاح به ایران، به شورشیان کنترا در نیکاراگوئه که  برضد دولت چپگرای ساندیست‎‌‎ها می‎‌‎جنگیدند کمک می‌کرد. از سوی دیگر خط میانه‎‌‎ای در ایران برای برقراری ارتباط با آمریکا در اواسط دهه60 وجود داشت که پالس‎‌‎های مثبتی ازجمله تلاش برای حل گروگانگیری آمریکایی‎‌‎ها در لبنان را تا حدودی موفق انجام داده بود. همه اینها ریگان و تیم امنیتی‎‌‎اش را مجاب کرد که با یکی از هواپیماهای ارسال سلاح، مک فارلین و برخی از افسران سازمان سیا و مأمور امنیتی موساد را به تهران بفرستند.
آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی بعدها در گفت‎‌‎وگو با بی‎‌‎بی‌سی جزئیاتی از این سفر را عنوان کرد که در بدو ورود هیأت آمریکایی، آنها را به هتلی در تهران برده و در مدت 5روزی که مک فارلین و همراهانش در هتل بوده‎‌‎اند، پاسخی در مورد دیدار با مسئولان رده بالای ایرانی به آنها داده نشده است. مشاور امنیت ملی ریگان از ایرانی‎‌‎ها می‎‌‎خواهد که با رئیس‎‌‎جمهور یا نخست‎‌‎وزیر دیدار کند، اما ایرانی‎‌‎ها، وردی‎‌‎نژاد از فرماندهان وقت برون‌مرزی سپاه و یک نفر دیگر به نام محمد‌علی هادی را به دیدار او می‎‌‎فرستند. مک فارلین عصبانی و مشوش به ایرانی‎‌‎ها می‎‌‎گوید: «شانس در خانه شما آمده است و درحالی‎‌‎ که فضای شما در تصرف هواپیماهای عراقی است، ما آمده‎‌‎ایم تا مشکلات‎‌‎تان را حل کنیم، اما شماها اینطور با ما عمل می‎‌‎کنید؟ من اگر رفته بودم روسیه که پالتو پوست بخرم، گورباچف روزی 3بار با من ملاقات می‎‌‎کرد. شما چه‌جور آدم‎‌‎هایی هستید که نماینده مخصوص رئیس‎‌‎جمهور آمریکا آمده و با این حال یک کلام حاضر نیستید با او صحبت کنید؟». دیدار ایرانی‎‌‎ها با مک فارلین و همراهانش به نتیجه نمی‎‌‎رسد و با وجود دیدارهای متعدد و در سطوح مختلف، آنها بالاخره ایران را ترک می‎‌‎کنند.
در عملیات خرید سلاح از کانال دلالانی که از طریق سازمان سیا و موساد به رابط‎‌‎هایی از ایران وصل شده بودند، بیش از 7محموله از موشک تاو و هاوگ و سکوهای پرتاب موشک به ایران تحویل داده شد. گفته می‎‌‎شود که جمع این معامله 24میلیون دلار بود که ایران تنها 14میلیون دلار را به‌واسطه این کار داده است. منوچهر قربانی‌فر، عضو سابق ساواک و از اعضای ستاد کودتای نوژه و رابط با برخی از مقامات امنیتی ایران که خود را در این معامله متضرر می‎‌‎دید به دفتر آیت‎‌‎الله‌منتظری، قائم‎‌‎مقام رهبری، شکایت برد و در همین زمان که غائله سیدمهدی هاشمی، برادر داماد آیت‎‌‎الله‌منتظری در حال شکل‎‌‎گیری بود، این خبر از طریق اعضای باند سیدمهدی هاشمی به مجله الشراع ‌لبنان که مخالف مشی انقلاب ایران بود، داده شد. حتی گفته می‎‌‎شود دولت سوریه که از اخبار نزدیکی ایران و آمریکا بیمناک شده بود، پیمانکاری درز این خبر را به باند سیدمهدی هاشمی که با آنها نزدیک بود داده است. به هر حال با فاش‌شدن این ماجرا، هاشمی‌رفسنجانی که پشت پرده مذاکرات پنهانی با آمریکایی‎‌‎ها بود شرح این واقعه را به‎‌‎طور مفصل در خطبه‌های نمازجمعه تهران با مردم در میان گذاشت. از سوی دیگر در آمریکا جنجال زیادی به‌پا شد و مک فارلین خودکشی نافرجامی کرد و برخی از اعضایی که در این کار نقش داشتند نیز در جلسه استماع کنگره شرکت کردند و درباره نقش ریگان و مشاورانش در این ماجرا سخن گفتند. این مسئله می‎‌‎توانست واترگیت دوم در آمریکا باشد که باعث یک رسوایی بزرگ در سیاست آمریکا شد.
هنوز با‎‌‎ گذشت بیش از 35سال از ماجرای مک فارلین، رازهای این مسئله به‌خوبی روشن نشده است. در سال‎‌‎های بعد نام‌های زیادی در مذاکرات مک فارلین در هتل استقلال تهران و حتی بعد از آن در خارج از کشور مطرح شده است. از برادرزاده هاشمی‌رفسنجانی گرفته تا حسن روحانی که آن موقع نماینده مجلس و از نزدیکان هاشمی رفسنجانی بود و حتی افرادی در سپاه که در این مذاکرات شرکت کردند. در چنین فضایی اما به‎‌‎نظر می‎‌‎رسد که رازهای مک فارلین هنوز با تمام اسناد و روایت‎‌‎هایی که منتشر شده تاحدود زیادی کشف‌نشده باقی مانده است.