ترامپ در بند برجام

میر شهبیز شافع|استاد حقوق بین‌الملل:

تحلیل آینده برنامه جامع اقدام مشترک میان ایران و 1+5 نیازمند توجه به تفسیر دو طرف ایران و آمریکا از الزامات حقوقی برجام است. برخی بر این باورند که آمریکا می‌تواند براساس موازین حقوق بین‌الملل از برجام خارج شود و نکته‌ای متوجه اقدامات وی نیست و برخی دیگر با استفاده از قواعد حقوق بین‌الملل معتقدند برجام از آنجا که ذیل قطعنامه 2231شورای امنیت سازمان ملل متحد است، الزام‌آور است، پس دولت‌ها موظفند آن را اجرا کنند. نظریه اخیر طرفدار زیادی ازجمله ایران و اروپا دارد و نظریه اول هم طرفدارش دولت فعلی آمریکاست. با توجه به این مقدمه به چند نکته اشاره می‌کنیم:
1- نکته کلیدی این است که ما بدانیم آیا قطعنامه2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد که برجام، ذیل آن است، فصل هفتمی است یا خیر. فصل هفتم بخشی از منشور مل متحد است که دولت‌ها موظف هستند موازین آن را اجرا کنند. بنا بر این اگر اثبات شود قطعنامه 2231 ذیل فصل هفتم است، همه کشورها ازجمله آمریکا موظف به رعایت مفاد آن هستند و نمی‌توانند از آن تخطی کنند.
2- در کنار این مسئله که ذکر شد، ماده25 منشور ملل متحد هم به الزام کشورها در این رابطه اشاره می‌کند و در واقع الزام‌آوربودن فصل7 را مورد تأکید قرار می‌دهد. این ماده به صراحت بیان می‌کند که اعضای ملل متحد موافقت می‌کنند که تصمیمات شورای امنیت را طبق این منشور قبول و اجرا کنند.
3- لازم است به این نکته توجه کنیم که به واسطه قطعنامه2231 شورای امنیت بوده است که تمامی تحریم‌های قطعنامه‌های قبلی فصل هفتمی شورای امنیت علیه ایران برداشته شده است. این به این معنی است که این قطعنامه توانسته تحریم‌های قبلی را درصورت اجرای برجام بردارد. با توجه به این نکته باید بدانیم که فقط یک قطعنامه فصل هفتمی می‌تواند قطعنامه فصل هفتمی دیگر را لغو و یا بلااثر کند بنابراین قطعنامه2231 شورای امنیت یک قطعنامه الزام‌آور و فصل هفتمی برای همه کشورهاست.
4- نکته دیگری که لازم است در این رابطه به آن اشاره کنیم هم این است که در حقوق بین‌الملل اصل بر الزام‌آور بودن قطعنامه‌های شورای امنیت است مگر آنکه خلاف آن اثبات شود. به‌طور مثال قطعنامه‌هایی را که مربوط به تهاجم عراق به کویت و محکومیت آن در شورای امنیت صادر شده است  می‌توان نام برد. آن قسمت که مربوط به تحریم‌هاست، الزام‌آور است و حتما باید رعایت می‌شده است اما آن قسمت که از کشورها می‌خواهد برای خروج عراق از کویت اقداماتی را انجام دهند، به کشورهای مخاطب اختیار این اقدام را داده و آنها را الزام نکرده است برای همین هم از واژگانی استفاده کرده که دقیقا معنای «اختیار» را به آن کشورها می‌توان از آن استنباط کرد. در آن قطعنامه آمده است دولت‌ها «می‌توانند» برای خروج عراق اقدام کنند. بنا بر این اصل بر الزام‌آور بودن قطعنامه‌هاست مگر آنکه در جایی از واژگانی استفاده شود که در آن بتوان اختیار را استنباط کرد.
5- نکته مهم دیگر این است که آمریکا در تلاش است که از برجام خارج شود اما با برجامی روبه‌روست که او را الزام کرده است که به تعهداتش پایبند باشد همانگونه که ایران به تعهداتش پایبند بوده است. آمریکا برای فرار از این مسئله طبیعی است که به‌دنبال راه‌حل‌های حقوقی در قواعد حقوق بین‌الملل باشد تا اقدام وی مورد بازخواست جامعه بین‌الملل واقع نشود. از این‌روست که با استفاده از کلماتی که در قطعنامه2231 و خود برجام آمده است، در تلاش است راه فراری برای اثبات اینکه قطعنامه2231 درخصوص برجام الزام آور نیست، پیدا کند.
6- یکی از راهکارهایی که ارائه می‌شود، برای ایران درخواست تفسیر از شورای امنیت برای تفسیر الزام‌آور بودن قطعنامه2231 است. ما در حقوق بین‌الملل اصلی داریم به‌عنوان آنکه هر سند را رکن صادر‌کننده می‌تواند تفسیر کند. حال اگر در این رابطه ابهامی وجود دارد، خود شورای امنیت باید تفسیر کند اما این روش به نفع جمهوری اسلامی شاید نباشد چراکه ایالات متحده آمریکا در شورای امنیت حق وتو دارد و این مسئله حق ایران را مورد خدشه قرار می‌دهد.
7- بررسی برجام براساس حقوق داخلی آمریکا هم نیاز به تحلیل جداگانه‌ای دارد اما در این نوشتار به همین مسئله بسنده می‌کنیم که کنگره آمریکا می‌تواند الزام تعلیق تحریم‌ها توسط رئیس‌جمهور آمریکا را لغو کند که نیازی به تأیید تعلیق تحریم‌ها توسط ترامپ نباشد اما نهایتا ماندن یا نماندن در اصل برجام به تصمیم دونالد ترامپ بستگی دارد و این مسئله قطعی است.
8- با لحاظ اینکه سناریوی خروج آمریکا از برجام در آینده وجود دارد ما چند راهکار پیش‌رو داریم که به اختصار به آن توجه می‌کنیم:
الف)یک راه‌حل که برخی به آن اشاره می‌کنند این است که ما برجام را با اروپا ادامه دهیم و از منافعی که دارد استفاده کنیم و البته این منوط به این مسئله است که آمریکا تحریم‌های ثانویه شرکت‌های غیرآمریکایی را بازنگرداند که در این صورت دیگر احتمالا اروپایی‌ها هم مایل به ادامه برجام نخواهند بود.
ب) راه‌حل دوم این است که ما هم با خروج آمریکا از برجام خارج شویم اما خود برای این اقدام، پیش‌دستانه عمل نکنیم که ضرر کمتری ببینیم.
ج) راه‌حل مهم‌تر این است که ما از ابزار‌های سیاسی و مذاکراتی در سیاست خارجی برای فشار به آمریکا استفاده کنیم. بالاخره در جهان و حتی خود آمریکا کم نیستند کسانی که معتقدند برجام باید ادامه پیدا کند و این نیاز به یک تدبیر اساسی دارد که عزم دستگاه دیپلماسی کشورمان را می‌طلبد.