بازمانده قریه جی اولیا

مریم قاسمی

حتی ریش سپیدان منطقه به درستی نمی‌دانند چند سال از آرمیدن نواده امام حسن مجتبی(ع) در قطعه هفدهم پایتخت می‌گذرد، اما آنچه مسلم است سکنی گزیدن و دفن ایشان در قریه «جی اولیا» پای بسیاری از محبان اهل‌بیت(ع) را به این قریه خوش آب و هوا باز کرده است. ایشان در زمان حاکمیت عبدالملک‌بن‌مروان به دلیل سختگیری‌های فراوان حکومت از عراق به شهرری که مدفن پسرعمویشان بوده، مهاجرت کرده‌اند. گروهی از زائران حرم امامزاده حسن(ع) را که در قریه جی ماندگار شدند، می‌توان نخستین ساکنان منطقه17 به شمار آورد و سرنخ حکایت تشکیل محله‌ها را در آن زمان جست وجو کرد، ولی شهرنشینی ساکنان این منطقه قصه دیگری دارد که شنیدن آن از زبان «علی‌اصغر‌محمد» خالی از لطف نیست. او دبیر شورایاری محله گلچین و از معتمدان منطقه است. او 62سال از 75سال عمرش را در این منطقه گذرانده و درباره گذشته محله‌ها اطلاعات زیادی دارد. 


منطقه17جزیی از قریه جی اولیا بوده که در ملک ری قرار داشته است. با گسترش شهر طهران، این قریه‌آباد از شهرری جدا و به منطقه حاشیه‌ای طهران تبدیل شده است. با توسعه پایتخت، منطقه17 و بسیاری از نقاط حاشیه‌ای تهران در محدوده شهری قرار گرفتند. «علی‌اصغر محمد» دبیر شورایاری محله گلچین، قدمت محله‌های امامزاده حسن(ع)، وصفنارد و قلعه‌مرغی را بیش از 2سده می‌داند. او می‌گوید: «محله‌های دیگر منطقه17 سال‌ها پس از تشکیل این 3محله شکل گرفتند. این محله‌ها که اغلب باغ و زمین کشاورزی بودند، پس از سال1330 ساخته شدند.» گذشته و امروز منطقه17 با فعالیت خط آهن تهران‌ـ تبریز و تهران‌ـ اهواز گره خورده و بافت شهری آن تحت تأثیر این خطوط ریلی قرار گرفته است. دومین خطی که پس از تکمیل راه‌آهن سراسری ساخته شد، خط تهران‌ـ تبریز بود که سال1317 ساخت آن شروع و پس از وقفه‌ای چند ساله در جنگ جهانی دوم، در سال1335 به بهره‌برداری رسید.» وی می‌گوید: «پس از سال1332 خانه‌سازی و خیابان‌کشی در این منطقه رونق پیدا کرد، ولی بر این ساخت‌وسازها نظارتی وجود نداشت و بسیاری از ساختمان‌ها در حریم راه‌آهن ساخته شدند که بعدها به دلیل همسایگی با قطارهای خط آهن تهران‌ـ تبریز و تهران‌ـ اهواز، آسیب‌های جانی، اقتصادی و روانی زیادی به ساکنان آنها وارد شد. در سال‌های1340 تا 1342 بسیاری از روستانشینان آذری زبان و تیره‌های قومی مانند شاهسون که به تهران مهاجرت کرده بودند در این منطقه ساکن شدند و جمعیت منطقه افزایش چشمگیری پیدا کرد.» 

فلاح و حسنی ملاکان منطقه بودند
مردم منطقه فاصله میدان قزوین تا کوچه‌پسکوچه‌های خاکی محله‌ها را با درشکه و پای پیاده طی می‌کردند. محمد می‌گوید: «کرایه درشکه‌ها از میدان قزوین تا میدان مقدم فعلی 2زار بود، اما بسیاری از افراد از درشکه استفاده نمی‌کردند و با پای پیاده این مسیر را طی می‌کردند.» به گفته او، اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به بقعه امامزاده حسن(ع) رسیدگی کرده‌اند و بقعه صاحب تزییناتی نفیس شده که هنوز هم آثار آن باقی است، اما قبرستان پشت حرم تا چند دهه پیش به شکل اولیه خود باقی مانده و پر از قبرهای کاهگلی و سیمانی بود. شورایار سپیدموی منطقه می‌گوید: «ملّاک عمده منطقه شخصی به نام «فلاح» بود که باعث‌ آبادانی محله ابوذر فعلی شد. او در دوره اصلاحات ارضی بسیاری از زمین‌های کشاورزی خود را نقد و نسیه به اهالی فروخت. ساخت میدان ابوذر فعلی و خیابان‌کشی‌های اطراف میدان هم با تلاش و پیگیری فلاح انجام شده است. پس از او مالکانی مانند «عین الهف حسنی» هم باغ‌های وسیع خود را به قطعات کوچک‌تر تقسیم و به رعیت‌ها و کشاورزان فروختند.» در گذشته آب آشامیدنی و مصرفی مردم منطقه از قنات تأمین می‌شد و هنوز هم در زیر پای اهالی قنات‌های زیادی جریان دارد. محمد می‌گوید: «چاه‌های قناتی که از خانی‌آباد (خیابان شهید فلاحی فعلی) جریان پیدا می‌کردند، از خیابان‌های شهید فلاحی، شهید اکبر سوری و بخشی از محله شهید عروقی فعلی می‌گذشتند و وارد محله خانی‌آبادنو می‌شدند که الان جزء منطقه19 است. این قنات‌ها در مسیر خود باغ‌ها و مزارع را آبیاری می‌کردند. آب‌انبارها هم از این آب پر می‌شدند. آن زمان هر کسی دستش به دهانش می‌رسید، در خانه‌اش آب‌انباری داشت که از پله‌های زیاد و حوض و سرداب تشکیل می‌شد و محل ذخیره آب و نگهداری مواد غذایی بود. آخرین آب‌انبار منطقه در یکی از کوچه‌های فرعی خیابان امین‌الملک قرار داشت که به نام کوچه «آب انبار» معروف بود. این آب‌انبار سال‌ها متروکه ماند و مدتی پیش تخریب شد.» 


یخچال‌های بلندآوازه طاهری
روایت حاج اصغر محمد به شیرهای آب فشاری معروف محله فلاح می‌رسد و می‌گوید: «بعدها فلاح در خیابان شهید فریدون احمدی منبع آب گذاشت که با شیرهای فشاری باز می‌شد و مردم از این آب برای شست وشوی لباس و ظروف استفاده می‌کردند. قسمتی از آب مصرفی مردم هم از چاهی تأمین می‌شد که فردی به اسم «مینوچهر» در خیابان شهسوار جنوبی گذاشته بود. مینوچهر بزرگ محله جوادیه و آدم باانصافی بود.» یخچال‌های وصفنارد که به فردی به نام «طاهری» تعلق داشتند، جزء جدانشدنی هویت و تاریخچه منطقه17 هستند. آوازه این یخچال‌ها تا شمال طهران قدیم هم رفته و یخ موردنیاز بستنی‌فروشی‌های معروفی مانند بستنی اکبر مشتی از این یخچال‌ها تأمین می‌شد. محمد می‌گوید: «آن زمان در محله وصفنارد از آپارتمان‌های چندطبقه خبری نبود و از لابه‌لای ساقه‌های گندم و جو کشتزارهای لب خط آهن تهران‌ـ اهواز و تهران‌ـ تبریز می‌توانستید مخروط‌های آجری یخچال‌های طاهری را ببینید. گود وسط یخچال‌های وصفنارد چندان عمیق نبود و با گذشتن از 30‌ـ 40پله باریک و کوتاه به آنجا می‌رسیدید. این گودها حوضچه‌های ذخیره آب بودند و به قنات‌های محله وصفنارد راه داشتند. یخی که در حوضچه‌ها تشکیل می‌شد، به مخازن تونلی شکلی منتقل و در آنجا با شن کش یا کلنگ به قطعات کوچک تبدیل می‌شدند.» او ادامه می‌دهد: «کشاورزان و یخچال‌داران از آب گوارای قنات سهم داشتند و هریک در زمانی خاص از آب قنات استفاده می‌کردند. کانال آبی هم که در زمان محمدشاه قاجار به محله وصفنارد کشیده شده بود، آب سد کرج را دراختیار یخچال‌داران می‌گذاشت. هر روز پیش از ظهر گاری‍چی‌ها مقابل یخچال‌های طاهری صف می‌کشیدند تا یخ‌ها را با گاری به گوشه و کنار شهر ببرند.»

 حاج اصغر نخستین مبل فروش منطقه بود
یخچال «گورنگ» گل سرسبد یخچال‌های وصفنارد بود. دیوار سایه‌انداز بلندی داشت که در تموز تابستان و سرمای زمستان از تابش نور خورشید به حوضچه جلوگیری می‌کرد. ریش سپید محله وصفنارد تعریف می‌کند: «اکبر مشدی ملایری که از بستنی‌سازان مشهور طهران بود به دلیل مرغوبیت یخ‌های یخچال گورنگ هر روز چند گاری‌چی را به وصفنارد می‌فرستاد تا یخ موردنیاز او را تهیه کنند.» بازار مبل یافت‌آباد که در منطقه17 قرار دارد، بازاری فرامنطقه‌ای به شمار می‌آید و بسیاری از مردم پایتخت، منطقه17 را با نام این بازار می‌شناسند. محمد درباره این بازار می‌گوید: «در دهه50 با آنکه تعداد گاوداری‌های بافت مسکونی منطقه کم شده بود، هنوز خیابان یافت‌آباد پر از گاوداری بود و فردی به اسم «حاج اصغر» تنها مبل فروش خیابان بود. بعدها با جمع‌آوری گاوداری‌ها تعداد مبل‌فروشی‌های خیابان زیاد شد.» شمار زیادی از باغ‌ها و مزارع منطقه17 به مراکز و مؤسسات دولتی و غیردولتی تبدیل شدند. محمد از باغ کمپانی در محله قلعه‌مرغی به‌عنوان نمونه‌ای از این باغ‌ها نام می‌برد که حالا به آتش‌نشانی تغییر کاربری داده است. او می‌گوید: «مساجد از نخستین مکان‌های عمومی بودند که در منطقه ساخته شدند و مسجد مهدی(عج) در خیابان شهید شهسوار شمالی، مسجد محمدی در خیابان ابوذر و مسجد فاطمیه در خیابان شهیدان حسنی، نخستین مساجد منطقه بودند.»