تبخیر کارون

حدود 5 میلیارد متر مکعب از آورد کارون بزرگ در ۲۰ سال اخیر کاهش یافته است و سیل بی‌سابقه بهار امسال هم نتوانست این رودخانه را سیراب کند و به گذشته خوبش بازگرداند. به گزارش ایرنا، سیل فروردین که آمد، همه خوشحال شدند که کارون پرآب شد، اما طولی نکشید که جزایر ریز و درشت دوباره از بستر کارون سر برآوردند و باز خبر از بی‌رمقی آن دادند.

سدها نیز با ادامه آبگیری همچنان سهم کارون را می‌مکند. ساختن سدهای جدید و طرح‌های گذشته انتقال آب از سرشاخه‌ها به فلات مرکزی نیز به قوت خود باقی است، گرچه مسئولان می‌گویند در این چند سال طرح جدیدی مصوب نشده است.

در این سال‌ها کارون تنها در «کارگروه»ها سهم داشته است. کارگروه احیا و علاج‌بخشی کارون که سال ۹۵ در شورای عالی آب مصوب شد، امید به حیات آن را قوت بخشید، اما با حذف ردیف بودجه اکنون به بن‌بست رسیده است.

حالا خبر رسیده «کارگروه ساماندهی کارون بزرگ» متولد شده و قرار است 5 استان خوزستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان را در مدیریت این رودخانه شریک کند. البته هنوز ابعاد این کارگروه روشن نشده است.


برداشت آب در بالادست

عضو هیات علمی و موسس گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز درباره کارون که شاهرگ حیاتی خوزستان است، گفت: کارون بزرگ یک‌چهارم آب‌دهی خود را از دست داده است.

«علی‌محمد آخوندعلی» افزود: میانگین ۶۰ ساله آورد آب کارون بزرگ ۱۹ میلیارد متر مکعب بوده که در ۲۰ سال اخیر به ۱۴ میلیارد متر مکعب رسیده است. این نشان می‌دهد که بیش از 5 میلیارد متر مکعب از آن کم شده و مسئولان باید پاسخ دهند این آب کجا رفته است؟ وی بیان کرد: برای حفظ حیات رودخانه کارون و آبزیان، حقابه پایین‌دست و تامین آب مورد نیاز نخیلات حداقل یک‌سوم آب ازدست‌رفته باید به این رود برگردد.

آخوندعلی مهم‌ترین عوامل کاهش آورد کارون بزرگ را اجرای طرح‌های انتقال آب و ایست (نگهداشت) آب در بالادست عنوان کرد و گفت: برخلاف ادعای وزارت نیرو، خشکسالی نخستین متهم کاهش آب کارون نیست، بلکه سومین عامل و آخرین متهم است.

وی افزود: آمارها نشان می‌دهد که حدود ۲ میلیارد متر مکعب با اجرای طرح‌های انتقال آب از کارون کاسته شده است که خشکسالی آثار این طرح‌ها را تشدید می‌کن. تاثیر افزایش مصارف در بالادست حوضه بیشتر است که شامل نصب موتورپمپ‌ها و مصارف کشاورزی و دامپروری و آبزی‌پروری می‌شود. این استاد دانشگاه گفت: با توجه به این‌که املاح و مصارف پایین‌دست کارون ثابت است، برداشت آب در بالادست موجب کم شدن آب و تاثیر منفی بر کیفیت آن در خوزستان می‌شود.


سدسازی بی‌رویه در بالادست

استاد دانشکده مهندسی علوم آب ادامه داد: در حوضه‌ کرخه، کارون، مارون و جراحی درمجموع ۱۷۰ سد احداث شده که ۷۰ سد آن فقط روی کارون است. در بالادست کرخه در کرمانشاه ۱۵ سد و در ایلام بیش از ۱۰ سد ساخته شده که هیچ‌یک از آنها نباید ساخته می‌شدند. حالا هم که ساخته شده‌اند، تنها باید برای تولید انرژی از آنها استفاده شود و نباید آب پشت آنها نگه داشته شود.

آخوندعلی با انتقاد از اجرای طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به فلات مرکزی اظهار کرد: توزیع عادلانه آب به این معنی نیست که فکر کنیم کسی که در کویر لوت زندگی می‌کند، در آب رودخانه دز شریک است. اگرچه وظیفه داریم در تامین آب شرب به او کمک کنیم، اما باید بپذیریم که طبیعت هر منطقه اکولوژی خاص خود را دارد و باید ویژگی‌های طبیعت را بپذیریم. وی تاکید کرد: افراد باید بپذیرند که باید جای خود را عوض کنند، نه این‌که طبیعت را جابه‌جا و دستکاری کنند. این با عقل سازگاری ندارد، ولی متاسفانه این اتفاق افتاده است.


شاه‌کلید مدیریت آب

این استاد دانشگاه با بیان این‌که بخشی از منابع آب کشور تنها از طریق بارش‌ها تامین می‌شود، ادامه داد: سالانه به طور متوسط ۲۵۰ میلیمتر بارندگی در کشور اتفاق می‌افتد که حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب آب تولید می‌کند. البته این به معنی کمبود آب نیست زیرا اگرچه بخش وسیعی از کشور ما مناطق خشک و کویری است که بارش به صورت طبیعی در آنها کم رخ می‌دهد، جمعیت کمتری هم در آنجا متمرکز شده است.

آخوندعلی با بیان این‌که عمده بارندگی‌ها در کوهستان‌های البرز و زاگرس اتفاق می‌افتد و به سمت دشت‌ها و جلگه‌ها و مناطق پایین‌دست جاری می‌شود، گفت: از نکات ظریف و کلیدی قابل توجه که باید به آن توجه داشت، این است که محل تولید منابع آب کشور ما مناطق البرز و زاگرس است. این شاه‌کلید مدیریت منابع آب در کشور است که تمام مدیران باید متوجه آن باشند و این‌که منشأ حیات آبی ما این کوهستان‌ها هستند. بنابراین نباید معارض آن شوند یا کاری کنند که صدمه ببیند.

موسس گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران اضافه کرد: این کوهستان‌ها در مرحله نخست از گردشگری و ساخت جاده و کریدورهای بین شهری آسیب می‌بینند. بنابراین نباید اجازه داده شود حتی یک متر هم بیشتر از حریم جاده تخریب و تصرف شود. از سوی دیگر، جاده‌سازی به معنی تخریب مراتع و جنگل‌ها و تبدیل کردن آنها به زمین کشاورزی است.

وی گفت: اکنون شاهد هستیم که با توسعه شبکه راه‌ها خط انتقال تراکتور به سمت کوهستان شکل می‌گیرد و پیش از شروع بارندگی همه مراتع شخم زده می‌شود و یک موتورپمپ برای مکیدن آب نصب می‌شود. اینها خطراتی هستند که از چند سال پیش در بالادست شروع شده‌اند. آخوندعلی تاکید کرد: حفاظت از مناطق مرتفع و کوهستان‌ها چاره اصلی حفظ منابع آب ماست.


زنجیره به هم پیوسته

عضو گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشکده مهندسی علوم آب دانشگاه شهید چمران با بیان این‌که بارش‌های کوهستان ۲ دسته «آب سبز» و «آب آبی» تولید می‌کنند، گفت: بر اساس برآوردهایی که انجام دادیم، حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از بارش‌های کوهستان به صورت آب سبز به طور طبیعی در خاک نفوذ و سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه و جنگل و مرتع ایجاد می‌کنند. این آب همچنین دیم‌زارها را سیراب و بستر برای دامپروری طبیعی فراهم می‌کند.

آخوندعلی افزود: آب سبز سهم مناطق بالادست است. در این مناطق توسعه باید در قالب دامپروری و پرورش طیور (تولید پروتئین) و در زمینه کشاورزی نیز تولید علوفه و غذای دام باشد. از کشت‌های پرمصرف و ساخت سد و بند در بالادست باید خودداری شود.

وی گفت: بخش دیگر بارش‌ها به صورت آب آبی به سمت خط‌القعرها جاری می‌شود و رودخانه‌هایی همچون دز و کارون را تشکیل می‌دهد.  این آب سهم مناطق پایین‌دست و جلگه و دشت است که بارندگی در آنجا بسیار کم، اما به دلیل هوای گرم‌تر برای کشاورزی مناسب است.

این استاد دانشگاه تاکید کرد: بنابراین تولید و توسعه باید با طبیعت هم‌راستا شود. این در حالی است که اکنون بخش زیادی از سهم آب پایین‌دست (آب آبی) به دلیل برنامه‌های نادرست اعم از سدسازی‌های بیش از حد در بالادست حوضه و توسعه کشاورزی در دامنه‌ها و مناطق بلند مصرف می‌شود و این مساله به حذف مراتع و جنگل‌ها و فرسایش خاک منجر می‌شود.

آخوندعلی گفت: به طور نمونه، آبزی‌پروری‌ها باید در انتهای رودخانه‌ها و ابتدای مزارع صورت گیرد تا آب غنی‌شده صرف کشاورزی شود، نه این‌که به رودخانه برگردد. اما چند سال است در مناطق بالادست احداث حوضچه‌های پرورش ماهیان سردآبی، آن هم در سرشاخه‌ها و آبراهه‌ها، رایج شده است که باعث آلودگی آب و ایجاد بیماری می‌شود.

وی مدیریت آب را در نیم قرن گذشته غیرمدبرانه توصیف کرد و افزود: الان کار از کار گذشته و خطاهای فاحش و شاید جبران‌ناپذیر اتفاق افتاده است، اما باید راهکارهایی اندیشیده و جلوی اجرای طرح‌های انتقال آب گرفته شود.


آب به پایین‌دست نمی‌رسد

عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: دادن سهم و حقابه در یک حوضه آبی باید از پایین‌دست شروع شود، نه از بالادست و سرشاخه. اگر آب اضافه‌ای ماند، برای آن برنامه‌‌ریزی می‌شود. به عبارت دیگر، برنامه‌ریزی باید به شکلی باشد که اول سهم نخیلات حاشیه اروند و بهمنشیر و سپس آب مورد نیاز زمین‌های کشاورزی که از قدیم بوده‌اند، تامین شود.

وی گفت: هم‌اکنون طرح‌هایی در پایین‌دست اجرا شده و هم‌زمان توسعه‌هایی در بالادست نیز اتفاق افتاده است، بدون این‌که حق پایین‌دست داده شود. آخوندعلی با اشاره به برداشت خودسرانه آب کشاورزی به وسیله موتورپمپ‌ها در بالادست افزود: هدف از ساخت برخی سدها نیز محل ابهام است. به طور مثال سد رودبار لرستان با ۲۰۰ میلیون متر مکعب ذخیره باید تنها باید برای تولید انرژی باشد، اما مشاهده می‌کنیم که این‌طور نیست.