بدون تلفن، افسرده می‌شویم

محمدتقی حاجی‌موسی

وقتی گراهام بل این طرف گوشی همکارش را صدا کردو دستیارش صدا را شنید، فکرش را نمی‌کرد که همین یک پیام چه تأثیری روی روابط زندگی آدم‌ها داشته باشد و ابزاری که او ساخته روزی، عضو جدایی‌ناپذیر زندگی ما خواهد شد. حالا نزدیک به 150سال بعد ازآن روز، تلفن همه ما را درگیر خود کرده و تصور زندگی بدون آن بسیار سخت است. نکته‌ای که علیرضا شریفی هم روی آن تأکید دارد و معتقد: است اساسا این سؤال که آیا می‌توان بدون تلفن زندگی کرد هم اشتباه است!

ورود تلفن به ایران، چه تأثیری روی روابط اجتماعی ما گذاشت؟

طبیعتا قبل از ورود تلفن، ارتباطات اجتماعی ما کلا ارتباطات چهره به چهره بود. افراد برای برقراری ارتباط با دیگران ناچار بودند که به‌صورت فیزیکی از نقطه‌ای به نقطه دیگر بروند. این سفرها، محاسن و معایبی داشت. از خوبی‌هایش این بود که کامل‌ترین نوع ارتباط، ارتباط رودررو است. چون همه وجود با تمام احساسش به دیگری منتقل می‌شود. حسن دوم این است که وقتی ما مجبوریم برای دیدن کسی نقل مکان کنیم، این ارتباط ضروری است؛ یعنی ارتباط از روی هوس نیست. چون سفر کردن، زمان و انرژی می‌خواهد. اما نکته منفی‌اش این بود که باعث کاهش ارتباط می‌شد. ارتباطات کمتر و محدودتر بود. شما محدود بودید که در همان محل و روستا و شهر با دوستان و اقوام نزدیک ارتباط داشته باشید. اما بعد از ورود تلفن به ایران در زمان پهلوی اول کم‌کم فرهنگ استفاده از تلفن هم وارد شد. در دوره ناصرالدین‌شاه نخستین تلفن‌ها وارد ایران شده بودند ولی استفاده از آن مختص دربار بوده است. جنبه عمومی‌تر در پهلوی اول اتفاق افتاد. سازمان‌ها و ادارات و سپس مردم شروع به استفاده از تلفن کردند. البته این استفاده گسترده نبود و روی جامعه اثر چندانی نداشت. در دوره پهلوی دوم اما با گسترش تلفن در خانه‌ها، کم‌کم آثارش را نشان می‌دهد و فاصله‌ها را نزدیک می‌کند. بعد از انقلاب در زمان وزارت مهندس غرضی بر وزارت پست، تلگراف و تلفن ما شاهد یک جهش خوبی درخصوص تلفن ثابت هستیم. افزایش این میزان از ارتباط در این دوره یک تغییر ناگهانی در سطح جامعه ایجاد کرد. تلفن که اول ابزار تفاخر اجتماعی برای طبقه مرفه و متوسط بالا بود تبدیل به امری عادی برای همه لایه‌های جامعه شد. بعد از مدتی تلفن به مناطق روستایی رفت. اتفاقی که در دوره غرضی و بعد از آن دنبال شد و کار بسیار شایسته‌ای بود. این پوشش تلفن در روستاها از نظر ارتباطی و اقتصادی بسیار مؤثر بود و منفعت زیادی داشت.

اگر بخواهیم کلی نگاه کنیم، ورود تلفن برای روابط اجتماعی ما مفید بوده یا مضر؟

سال های72، 73، نخستین نشانه‌های تلفن همراه ظهور کرد. ما از دوره بی‌تلفنی به دوره دفاتر مخابراتی در شهر و روستا رسیدیم. بعد تلفن داخل خانه‌ها رفت. با آمدن تلفن همراه، تلفن به ابزاری فردی تبدیل شد که اهمیت زیادی پیدا کرد. این اتفاق باعث شد حوزه خصوصی آدم‌ها افزایش پیدا کند. از سال77‌ تقریبا شاهد توسعه تلفن همراه هستیم که اینجا رابط بین فردی در کشور ما وارد فصل جدیدی شد که طی 2، 3هزار سال گذشته چنین تجربه‌ای نداشتیم. سطح و نوع روابط فرد با فرد تغییر کرد. اضافه شدن پیامک، دوباره فصل جدیدی در روابط اضافه کرد. این قابلیت سبب شد بدون گفت‌وگوی شفاهی از طریق متن و چت نوشتاری با دیگران ارتباط بگیریم. بعد دوره تلفن‌های هوشمند و تلفیق اینترنت و تلفن است. سپس مقوله شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شود. اینها تحولات بسیار مهمی در زمینه ارتباطات در کشور ماست که به توسعه روابط اجتماعی ما کمک کرده است. اما فایده یا ضررش را از منظر دیگری هم می‌توان بررسی کرد. نخستین تلفنی که وارد ایران شد، سیار بود که روی ماشین ناصرالدین‌شاه نصب شد. یقینا ورود هر ابزار ارتباطی می‌تواند در جهت تکامل فرهنگ جامعه و اعتلای آن نقش مثبت ایفا کند. تلفن هم همین است. وقتی تلفن به کشور ما آمد و عمومی شد، مخصوصا وقتی تلفن جنبه خانوادگی پیدا کرد؛ وقتی هر منزل یک تلفن داشت، یقینا میزان ارتباط‌ها به‌صورت شفاهی بیشتر شد و تعاملات افزایش پیدا کرد. این از بعد روابط اجتماعی. در بعد روابط اقتصادی هم وقتی تلفن وارد این حوزه شد، تحول بسیار بزرگی صورت گرفت و تلفن به‌عنوان وسیله اقتصادی پولساز و تسهیل‌کننده خدمات اقتصادی نقش بسیار مهمی را ایفا کرد. بعدها تلفن همراه با وجود همه نگرانی‌ها درباره آن، کمک بسیار زیادی به در دسترس بودن آدم‌ها کرد. در بعد اقتصادی هم خیلی کمک کرد. یقینا اگر از همین تلفن و تلفن همراه درست استفاده شود می‌تواند منجر به‌ خودکفایی اقتصادی شود.

اما بعضی‌ها می‌گویند تلفن باعث دوری آدم‌ها شد.

تلفن، زمان و مکان را برای مردم کوتاه کرد. زمان را نگه داشت و فاصله‌ها را کم کرد.کمک کرد ما با کسانی که نمی‌توانستیم ارتباط داشته باشیم، حرف بزنیم. حتی صله رحم را افزایش داد. بعضی‌ها می‌گویند مردم کمتر خانه هم می‌روند ولی خب در کلانشهری مثل تهران دیگر نمی‌توان زیاد این ور و آن ور رفت. البته حالا تماس‌های تصویری این مشکل را هم برطرف کرده است.

با وجود این، تصور زندگی بدون تلفن چگونه است؟

من یک مثال می‌زنم. زندگی بدون برق قابل تصور نیست. 100سال پیش هیج کس فکرش را نمی‌کرد که برق چقدر مهم است. حالا اما بدون برق می‌شود؟ به‌نظرم تلفن هم همین است. اینقدر تلفن نفوذ و در لایه‌های زندگی رسوخ کرده که زندگی بدون تلفن برای اکثریت جامعه غیر قابل تصور است. غیراز اقشار خاص که آنها تیپ‌های خاص روانی و فرهنگی دارند. آدم‌های گوشه‌گیر و منزوی، تقریبا نمی‌توان تصور کرد آدم‌های معمولی جامعه بتوانند بدون تلفن زندگی کنند. اصلا ادامه حیات سخت است. برگرداندن جامعه به ارتباطات سنتی قابل انجام نیست. در بعد اقتصادی هم ما نابودی اقتصادی خواهیم داشت. مجموعه اقتصاد بدون تلفن نمی‌شود. مردم هم‌اکنون از نظر روحی به تلفن وابسته هستند. اگر تلفن نباشد افسردگی و اضطراب بالا خواهد رفت. از بعد امنیتی هم جامعه به آن وابسته است. تلفن یکی از ابزارهای تولید امنیت است و اصلا سؤال درباره نبودن تلفن خودش اشتباه است!