پرورش غریزه شاعری

مرتضی کاردر/ خبر‌نگار
فقدان کتاب‌های آموزشی در حوزه شعر یکی از مشکلاتی است که بسیاری از شاعران به‌ویژه شاعران جوان با آن دست به گریبانند. آنها که می‌خواهند شعر را آغاز کنند و مهارت‌های فنی شعر را فرابگیرند همواره از نبود کتاب‌های مناسب آموزشی گلایه می‌کنند. کتاب‌های سنتی از یک سو به‌دلیل سبک و سیاق سنتی و از سوی دیگر به‌دلیل طول و تفصیل و پیچیدگی‌هایی که دارند نمی‌توانند مخاطبان جوان را راضی کنند. در این میان کتاب روزنه محمدکاظم کاظمی را باید اتفاقی متفاوت در حوزه آموزش شعر دانست. کتابی که از یک سو همه مباحث مقدماتی شعر در آن گرد آمده و در عین حال با زبانی ساده نگاشته شده است. بسیاری از مثال‌های آن از شعر امروز انتخاب شده است که مخاطبان جوان با آن مأنوس‌ترند. محمدکاظم کاظمی یکی از شاعران مطرح پس از انقلاب است. غز‌ل‌مثنوی‌های او از نمونه‌های ماندگار ادبیات انقلاب محسوب می‌شوند. کاظمی در سال‌های اخیر بیشتر تلاش خود را معطوف به آموزش شعر و فعالیت در حوزه سبک هندی و شعر بیدل دهلوی کرده است. کاظمی متولد هرات است اما هویت ادبی او بیشتر در ایران شکل گرفته است. او از معدود شخصیت‌های ادبی معاصر است که آثارش، چه در حوزه شعر و چه در حوزه پژوهش، در سه کشور ایران و افغانستان و تاجیکستان مخاطبان فراوان دارد و همواره با استقبال بسیار مواجه شده است. روزنه کتاب آموزشی شعر محمدکاظم کاظمی است که برای نخستین‌بار در دهه70 منتشر شد و اکنون ویرایش چهارم آن منتشر شده است. کتاب در طول این سال‌ها با اقبال فراوان مخاطبان جوان مواجه شده و تا‌کنون به چاپ هشتم رسیده است. کاظمی کتاب دیگری با عنوان شعر پارسی منتشر کرده که گزیده‌ای است از شعر فارسی از آغاز تا به امروز. با او درباره کتاب‌های آموزشی شعر فارسی و کتاب روزنه گفت‌و‌گو کرده‌ایم.



وقتی نام کتاب آموزشی شعر به میان می‌آید بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند که هنر غریزی است و یاددادنی نیست، به‌ویژه شعر که هنر ملی ماست و در خون ایرانیان است و اصلا چه نیازی به کتاب آموزشی شعر وجود دارد و...

جوهر شعر مثل هنرهای دیگر در وجود انسان‌ها فطری است و با دانش قابل دستیابی نیست. توانایی سرودن فطری است. اما غریزه شعر برای اینکه به کمال برسد نیاز به پرورش دارد. شعر در ناخودآگاه شاعر اتفاق می‌افتد و دانش شعری شاید در لحظه سرودن لزوما به‌کار نیاید، اما شاعر به تربیت ناخودآگاه نیازمند است. کتاب‌های آموزشی شعر مثل روزنه تلاشی است برای تربیت ناخودآگاه شاعر.

علاوه بر این، حتی اگر شعر را صرفا محصول ناخودآگاه شاعر بدانیم باز هم ناخودآگاه شاعر با آگاهی کامل‌تر می‌شود. به‌ویژه در مرحله ویرایش و بازنویسی شعر این آگاهی‌ها بسیار به‌کار می‌آید. با این همه، اگر تاریخ شعر فارسی را بررسی کنیم در میان شاعران بزرگ فارسی چه در گذشته و چه در دوره معاصر هیچ شاعر بزرگی نداریم که براساس قریحه صرف توانسته پیش رفته باشد و شاعر بزرگی شود. همه شاعران بزرگ فارسی به فن شعر مسلط بوده‌اند.



با وجود کتاب‌های درسی بسیار در حوزه شعر چه نیازی به کتاب روزنه وجود داشت و این کتاب چه تفاوتی با کتاب‌های آموزشی دیگر دبیرستانی و دانشگاهی دارد؟

در کتاب‌های درسی بیشتر به جنبه‌های فنی توجه می‌شود و کارکردهای زیبایی‌شناختی و ذوقی شعر کمتر مطرح می‌شود. متن‌های کتاب‌های آموزشی به‌گونه‌ای ارائه می‌شود که قابل ارزیابی و امتحان باشد. علاوه بر این در متون درسی مثال‌ها اغلب ثابت‌اند و سال‌هاست که مثال‌های مشترکی در کتاب‌های درسی تکرار می‌شود. اما من در روزنه تلاش کرده‌ام که به وجوه زیبایی‌شناختی شعر بیشتر توجه کنم؛ به اینکه زیبایی شعر در چه جنبه‌هایی است و هر کدام از این مؤلفه‌ها چه سهمی در شعر دارند. علاوه بر این، نمونه‌های متفاوت و متنوعی به‌عنوان شاهد مثال آمده است که روزنه را از کتاب‌های آموزشی دیگر متمایز می‌کند.



شاید انتظار طبیعی این بود که وقتی به دوره معاصر نزدیک می‌شویم جریان‌ها و مکتب‌ها با تفصیل بیشتری بررسی شوند و سهم جریان‌های معاصر شعر بیشتر باشد.

روزنه کتاب آموزشی شعر است و کتاب جریان‌شناسی شعر فارسی نیست. پیکره اصلی روزنه در دهه70 و با آگاهی‌ها و معیارهای آن دوره شکل گرفته است. بعضی از جریان‌های شعری که در سال‌های اخیر مطرح شده‌اند آن زمان آن‌قدر مطرح نبودند مثل سه‌گانی و قالب‌های گوناگون شعر کوتاه یا غزل‌های نو و... اما اینکه چرا در ویرایش‌های تازه این جریان‌ها ذکر نشده‌اند شاید بیشتر به این دلیل باشد که نیاز به زمان داریم تا بتوانیم ببینیم این جریان‌ها در شعر فارسی تثبیت‌ می‌شوند یا نه.



با این همه به‌نظر می‌رسد که کتاب به نگاه رسمی از شعر نزدیک‌تر است و نقش بعضی از شاعران معاصر در این کتاب کمرنگ‌تر و نقش بعضی دیگر پررنگ‌تر است.

کتاب در زمانی منتشر شد که مرزبندی‌های ایدئولوژیک بسیار پررنگ‌تر از امروز بود و نام بردن از بعضی از شاعران نیز چندان ممکن نبود. اما تلاش کرده‌ام در ویرایش‌های بعدی این مسئله را اصلاح کنم. مثلا در ویرایش تازه دیدم که سهم شعرهای حسین منزوی و سیمین بهبهانی در کتاب کم است، برای همین شعرهای بیشتری از این شاعر به‌عنوان نمونه آورده‌ام. علاوه بر این، این نقیصه را در کتاب شعر فارسی که مکمل این کتاب است برطرف کرده‌ام و نمونه‌های بیشتری از شاعران دیگر فارسی آورده‌ام. بعضی شاعران در ویرایش قبلی کتاب شعر فارسی حضور نداشتند مثل محمدباقر کلاهی اهری یا علی باباچاهی که شعرهایشان در ویرایش تازه شعر فارسی آمده است، از سوی دیگر سهم بعضی شاعران کمتر شده و چند نفر نیز حذف شده‌اند.



به‌طور کلی کتاب در چارچوب زیبایی‌شناختی شعر کلاسیک است، یعنی وقتی که بحث‌های زبان شعر یا استعاره مطرح می‌شود، دیدگاه‌های تازه درباره استعاره یا دیدگاه‌های زبان‌شناسی درباره شعر طرح نمی‌شود و جای این بحث‌ها در کتاب خالی است.

بله، کتاب در چارچوب نظام زیبایی‌شناسی شعر کلاسیک تدوین شده است و من تلاش کرده‌ام تا در همان چارچوب مباحث تازه‌تری ارائه کنم و نگاه‌های تازه‌تری پیشنهاد دهم. شاید بهتر باشد که بحث‌های زبان‌شناختی یا مباحث تازه نظریه ادبیات را نویسندگان و پژوهشگران دیگری پی‌بگیرند.

   « روزنه» چگونه شکل گرفت؟



کتاب روزنه در جلسه‌های شعری حوزه هنری مشهد و براساس نیازهای آموزشی که من در آن دوره حس می‌کردم که دوستان شاعر در جلسه‌ها و کارگاه‌ها به آن نیاز دارند شکل گرفت و برای نخستین بار در سال1371 در 2جلد منتشر شد. در طول این سال‌ها به مرور مباحث تکمیلی به کتاب اضافه و ویرایش دوم کتاب در سال1377 در یک جلد منتشر شد. در طول سال‌ها نیز کتاب روزنه به‌عنوان یک متن آموزشی در جلسه‌ها و کارگاه‌های بسیاری ارائه شد و بازخورد مخاطبان و نیازهای تازه آنها به تکمیل مباحث کتاب کمک کرد. پس از آن در سال 1391ویرایش سوم کتاب منتشر شد و الان چهارمین ویرایش کتاب منتشر شده است. شاید اصلی‌ترین تفاوت در 2ویرایش گذشته این باشد که مباحث کتاب کامل‌‌تر شده و مثال‌ها تغییر کرده است. علاوه بر این، داوری‌های قطعی درباره شعر و شاعران نیز کمتر شده است. مثلا در ویرایش‌های گذشته در شعر سپید به جز شاملو کسی را به رسمیت نشناخته بودم. اما در ویرایش تازه دیدگاهم کمی تعدیل شده و شاعران دیگری نیز به فهرست اضافه شده‌اند.