تاریک روشن فرش قزوین

شیرین برزگر| قزوین- خبرنگار:

با وجود اینکه قالی دستباف قزوین از تاریخ، پیشینه و قدمت بالایی در تاریخ فرشبافی دنیا برخوردار بوده و میزان تولید آن در دوره صفویه به یکباره جهش می‌یابد، اما آنچه که امروز به‌عنوان فرش قزوین شناخته می‌شود، محصول کار هنرمندانی مانند سیدمحمد فارسیباف، خلیل رفوگر، ابراهیم لبنیات فروش، محمد کاشی، آقارضا قزوینی، محمد پریور، اصغر ساری، صادق کرمانی و محمد یزدانی در یک سده اخیر است که با ظهور شرکت‌های قالیبافی «اعتماد» و «سلامت» به کار در آنها مشغول شدند و با بافتن قالی‌های ارزشمند و صادرات آن به کشورهایی مانند آلمان، آوازه فرش قزوین را جهانی کردند. با این حال، نام قالی دستباف قزوین این روزها بیشتر برای فروشندگان و کارشناسان فرش آشناست و کمتر نامی از آن در بازار ایران و جهان شنیده می‌شود. 


پیشینه فرش‌بافی در استان

یک پژوهشگر حوزه فرش ایرانی درباره پیشینه فرش و قالی استان به همشهری گفت: پیشینه قالیبافی در این شهر به هزار و 200 سال پیش و در مناطق باستانی مانند بخش دشتابی، به دوران نوسنگی می‌رسد. البته سابقه بافتن فرش‌های امروزی قزوین به بیش از 400 سال می‌رسد که از زمان سلسله صفویان آغاز شده است. 

«تورج ژوله» با بیان اینکه «سه پودبافی» (نوعی بافت ابتدایی) از ویژگی‌های فرش‌های کهن دیار مینودری است، اضافه کرد: این‌گونه از بافت که به جز قزوین، در نواحی یزد و کرمان هم متداول بوده، استمرار سنت قالیبافی قزوین در 12 قرن اخیر را نشان می‌دهد. همچنین وجود نوعی از ‌دار به نام «دار گل» در روش فرشبافی قزوینی‌ها، قدمت این شیوه را به شروع دوران یکجانشینی بشر می‌رساند. وی دوره حکومت شاه طهماسب یکم صفوی را آغاز رشد و رونق هنر قالیبافی در قزوین دانست و ادامه داد: از زمانی که این پادشاه صفوی، قزوین را به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب می‌کند، علاقه شاهزادگان صفوی به این هنر و حمایت درباریان از قالیبافان سبب افزایش چشمگیر کارگاه‌های فرشبافی شد. بسیاری از فرش‌های بافته شده در این کارگاه‌ها، در قالب هدیه به شاهزاده‌ها، اشراف و سفرای کشورهای اروپایی داده می‌شد. 


ظهور قالی اعتماد

این کارشناس فرش، ظهور شرکت (کارخانه) قالیبافی «اعتماد» در دوره پهلوی اول را مهم‌ترین تحول صنعت فرشبافی قزوین توصیف کرد و گفت: بنا به آنچه که در کتاب «باب الجنه» (مینودر) آمده، در سال 1309 خورشیدی، 2 تاجر قزوینی به نام‌های «سیدمجتبی نبوی» و «مهدی معتمدی» این کارخانه بزرگ قالیبافی را با بیش از هزار بافنده قزوینی، تبریزی، کاشانی و همدانی در کاروانسرای «آقامعصوم» برپا کردند. 

ژوله، مهم‌ترین مقصد صادراتی فرش‌های اعتماد را کشور آلمان عنوان کرد و افزود: به همین خاطر برخی از طراحان فرش دستباف این شرکت، آلمانی بودند که فرش‌های ابریشمی و «گل فرنگ» را طراحی و تولید می‌کردند. متأسفانه با جمله متفقین به ایران در سال 1320، رکود اقتصادی و توقف جریان صادرات به آلمان، سبب تعطیلی کارخانه اعتماد شد. 

وی با یادآوری اینکه یک سال بعد سیدمجتبی نبوی، شرکت فرشبافی «سلامت» را راه‌اندازی کرد، ادامه داد: البته این شرکت به همراه کارخانه‌های قالیبافی شاهرودی، استاد صادق و کارگاه قره‌باغی که در سرای سعدالسلطنه قرار داشتند، به علت هرج و مرج کشور و اوضاع اسفناک اقتصادی در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، یکی پس از دیگری تعطیل شدند. 


سبک و طرح فرش قزوین

یکی از کارشناسان فرش قزوین نیز با ذکر اینکه روستای اورنه (از توابع تاکستان) قدیمی‌ترین جایگاه تولید فرش در استان محسوب می‌شود، گفت: از قدیم، بافتن قالی و قالیچه در مناطق پیرامون قزوین مانند الموت و ارداق رواج داشته و این قالی‌ها معمولا با طرح‌های هندسی و حیوانی بافته و با استفاده از رنگ‌های گیاهی رنگ‌آمیزی می‌شدند. 

«محبوبه هدایتی» نقوش شاه عباسی، ظل‌السلطانی، لچک‌ترنج، شکارگاهی، قاب‌قابی و حاج خانمی را از جمله نقوش و طرح‌های فرش قزوین، از دوران صفویه تا امروز دانست و اضافه کرد: طرح لچک‌ترنج در فرش قزوین درست مانند فرش‌های کاشی (کاشانی) است، با این تفاوت که در قالی قزوین، نقش‌مایه‌های گل پسته، برگ مو و خوشه انگور (محصولات باغی استان) حضور چشمگیر و پررنگی دارند. 

وی با بیان اینکه فرش‌های اعتماد و سلامت به 2 سبک «فارسی» و «ترکی» بافته می‌شدند، ادامه داد: در هر گره از این قالی‌ها 35 تا 80 ریشه به کار رفته است. در مجموع می‌توان فرش قزوین را ریزبافت، تیره و خوش‌جنس لقب داد که از مزایایی مانند رنگ ثابت (گیاهی) و نقشه‌های زیبا و ممتاز بهره ‌می‌برد. 


چالش‌های پیش‌روی تولیدکنندگان

از سوی دیگر، یک بافنده قزوینی درباره مشکلات پیش‌روی تولیدکننده‌های فرش دستباف استان به همشهری گفت: ورود بیش از اندازه فرش‌های ماشینی به بازار، به‌ویژه فرش‌هایی که در کشورهایی مانند هندوستان، چین و پاکستان تولید می‌شوند، مهم‌ترین تهدید پیش‌روی همه قالی‌های دستباف ایرانی، از جمله فرش قزوین است. «حمید عنایتی‌فر» دستمزد اندک قالیبافان را از دیگر معضلات این حوزه برشمرد و افزود: وقتی که تولیدکنندگان فرش استان سرمایه کافی در اختیار ندارند، طبعا نمی‌توانند حقوق مناسبی به بافندگان پرداخت کنند. ضمن اینکه توان استخدام طراحان زبده و خرید طرح‌های نوین مطابق سلیقه و پسند مشتری را نخواهند داشت. 
وی به ناشناخته ماندن طرح‌های قالی قزوین اشاره کرد و ادامه داد: اگر از تولیدکننده‌های فرش حمایت نکنیم و بودجه و اعتبار لازم را به آنها ندهیم، قطعا طرح‌ها و نقوش تازه و کارشناسی شده خلق نخواهند شد و فرش‌ها ما از جنبه هنری افت خواهند کرد؛ چراکه تولیدکننده ترجیح می‌دهد خطر نکند و طرح‌های معروف موجود در بازار را کپی می‌کند.