حکایت لامپ صدتومانی و برق شناور

پریسا امیرقاسم خانی | خبرنگار:



این روزها دسترسی به امکانات آنقدر آسان و سهل است که به همین دلیل هرگز به آنها فکر هم نمی‌کنیم. یکی از این امکانات برق است. آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید زمانی که در محله‌ها برق وجود نداشت مردم چگونه زندگی می‌کردند یا نخستین بار برق چگونه وارد محله‌ها شد؟ داستان آمدن برق به محله شمیران روایتی جذاب و خواندنی است. 
    
زمانی محله شمیران پر از باغ و درختان سرسبز و زمین‌های زراعی، بیابان و کوه و خانه‌های خشتی و گلی بود. آن زمان وقتی وارد شمیران می‌شدید انگار به یک روستای بزرگ قدم گذاشته‌اید. هیچ نشانه‌ای از مدرنیته و شهرنشینی وجود نداشت و اهالی شمیران وقتی هوا تاریک می‌شد از نور طبیعی که همان نور ماه و ستاره‌ها بود استفاده می‌کردند. حاج «حسین حاج‌حسینی» از اهالی قدیمی شمیران می‌گوید: «در محله شمیران به دلیل ویژگی خاصش که برخورداری از طبیعت بکر بود غروب‌ها اهالی کنار رودخانه‌ها، زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها یا امامزاده‌ها جمع می‌شدند و تا پاسی از شب به گپ‌وگفت با یکدیگر می‌پرداختند. تنها منبع تأمین روشنایی آنها در آن روزها نور ماه و ستاره‌ها بود.»


فانوس‌ها بهانه جمع شدن اهل خانه

به تدریج و از دهه 20 اهالی شمیران برای تأمین روشنایی از چراغ استفاده کردند که به چراغ گردسوز یا فانوس شهرت داشتند. فانوس‌ها پایه‌ای شبیه کاسه داشتند. بعد روی آنها فتیله‌ای قرار می‌گرفت که لوله‌ای شیشه‌ای به آن وصل می‌شد. داخل پایه شیشه‌ای که شبیه کاسه بود نفت می‌ریختند و فتیله با نفت روشن می‌شد. حاج حسینی می‌گوید: «شب‌ها از دور که به شمیران نگاه می‌کردید کنار باغ‌ها یا در خانه‌های خشتی و گلی فانوس‌هایی با نور زرد کهربایی را می‌دیدید که زیبایی خاصی به محله می‌دادند. اهل خانه کنار فانوس‌ها جمع می‌شدند و بزرگان خانه برای آنها قصه‌ها و افسانه‌های شیرین تعریف می‌کردند. در حقیقت فانوس‌ها بهانه جمع شدن اهالی خانه کنار هم بودند.»


چراغ‌های زنبوری خاص مجالس و مغازه‌ها

همان سال‌های دهه 20 عده‌ای از اهالی برای روشنایی از چراغ‌های دیگری استفاده می‌کردند که به چراغ زنبوری شهرت داشت. چراغ زنبوری‌ها نور بیشتر و هزینه بالاتری از فانوس‌ها داشتند و بیشتر مورد استفاده افرادی بودند که وضع مالی بهتری داشتند یا می‌خواستند مغازه، مجلس عروسی و ختم و... را روشن کنند. داخل حباب شیشه‌ای چراغ زنبوری‌ها توری وجود داشت که روشن می‌شد. 

حاج «قاسم میرزایی» از اهالی قدیمی شمیران تعریف می‌کند: «در شمیران تعداد اندکی دکان و مغازه برای رفع مایحتاج ضروری مردم بود. اغلب این دکان‌ها غروب تعطیل می‌شدند ولی تعدادی نیز باز بودند و برای روشنایی از چراغ زنبوری استفاده می‌کردند.» حاج قاسم تعریف می‌کند: «اهالی دور چراغ زنبوری‌های مغازه‌ها جمع می‌شدند و به صحبت با هم می‌پرداختند. گاهی همان یک چراغ زنبوری تنها منبع روشنایی محله بود.»


بابا برقی

در دهه 20 اهالی به فکرشان هم نمی‌رسید که یک روز محله‌شان با سیم‌های برق روشن شود. اوایل دهه 30 بود. فرد زمین‌دار و ثروتمند و صاحب نفوذی در شمیران زندگی می‌کرد که نامش آقای شناور بود. او برای نخستین بار برق را وارد شمیران کرد. میرزایی تعریف می‌کند: «آقای شناور برق را از روسیه به شمیران آورد. او دو موتور برق از روسیه خرید و برای نخستین بار یک تیر چراغ‌برق در ابتدای خیابان دربند نصب کرد. آن تیر چراغ‌برق چوبی بود. تیر چراغ‌برق چوبی دوم را نیز در نزدیکی ظهیرالدوله قرار داد. به همین دلیل نخستین بار برقی که به شمیران آمد به برق شناور شهرت پیدا کرد و آقای شناور نیز به بابا برقی شمیران شناخته شد.»


قیمت یک لامپ روشن صد تومان 

نخستین تیرهای چوبی برق شمیران از جنس درختانی مانند افرا و چنار بودند. پایه تیرها را برای اینکه نپوسند، حدود دو‌متر داخل قیر می‌کردند. سر تیر یک برجستگی به نام مقره داشت که انبوهی سیم‌های برق از آن به سمت خانه‌های اطراف هدایت می‌شدند. هرصاحبخانه برای اینکه بتواند از برق استفاده کند باید 100 تومان پرداخت می‌کرد. غروب‌ها آقای شناور موتوربرق‌هایی را که از روسیه خریده بود روشن می‌کرد. از هر سیمی که به تیرهای چوبی وصل بود برق به داخل خانه‌ها می‌رفت. هر سیم فقط یک لامپ را داخل خانه روشن می‌کرد. خانه‌هایی که از تیرهای چوبی دور بودند نمی‌توانستند از برق استفاده کنند. حالا دیگر هیچ نشانه‌ای از نخستین تیر چراغ‌برق‌های چوبی در شمیران وجود ندارد. 


برق دولتی

 آن دو تیر چوبی برق آقای شناور، نخستین نشانه‌های ورود محله شمیران به شهرنشینی و مدرنیته بودند. با ورود شمیران به سمت شهرنشینی، استفاده از برق نیز در همه محله‌های آن همه‌گیر شد. حدود دهه 40 برای نخستین بار برق دولتی به محله‌های شمیران آمد. برق دولتی از طریق بلدیه (شهرداری) آن زمان تأمین می‌شد و همه خانه‌ها و مغازه‌ها می‌توانستند برای تأمین روشنایی از برق استفاده کنند. با آمدن برق دولتی به شمیران، سایر لوازم الکترونیکی و برقی مانند یخچال، تلویزیون و... به خانه‌ها راه پیدا کرد. طوری که امروز دیگر برق نداشتن یک خیال دور از ذهن در میان اهالی شمیران و مردم تهران است ولی برای آنها که روزگاری بدون برق زندگی می‌کردند، داستانی واقعی و خاطره‌انگیز است. 




رضا چراغ ساز 

جالب است بدانید زمانی که برق در محله‌ها وجود نداشت و اهالی بیشتر از فانوس یا چراغ زنبوری استفاده می‌کردند افرادی بودند که شغل آنها روشن کردن مغازه‌ها و مجالس و... با چراغ زنبوری بود. یکی از این افراد در شهر ما «محمدرضا اخلاصی» بود که به «رضا چراغ ساز» شهرت داشت.

این فرد را اغلب اهالی قدیمی بازار تهران می‌شناسند. او از شاگردی در یک مغازه چراغ‌سازی حوالی میدان انقلاب امروزی شروع کرد. صاحب مغازه‌ای که او در آن کار می‌کرد به مجالس عروسی، ختم، مغازه‌ها، بازارها و ... چراغ زنبوری اجاره می‌داد. وظیفه رضا چراغ‌ساز نیز راه‌اندازی و روشن کردن چراغ زنبوری‌ها برای آنها بود. او چون در کارش بسیار چابک و سریع بود بیشتر از سایر هم‌صنفی‌های خود دستمزد می‌گرفت. دستمزد او از یک قران در روز شروع شد و به 18 تومان و بیشتر هم رسید.