ترکش‌های جنگ آن سوی «ارس»

شبنم مجیدی ـ روزنامه‌نگار



6مهر، مردم در روستاها و شهرهای مرزی اردبیل، با صدای انفجار توپ‌های جنگی از خواب بیدار شدند. پاییز در نزدیکی مرز ایران و در منطقه قره‌باغ، با جنگ آغاز شد. آن روز صبح، آذربایجان 2بالگرد نظامی را به ارتفاعات قره‌باغ فرستاد و هر دو بالگردش به سرعت از سوی جدایی‌طلبان منطقه قره‌باغ سرنگون شدند. همین شد که آذربایجان هم منطقه قره‌باغ را زیر آتش توپخانه و موشک‌های خود قرار داد. روزهای مهر در حالی با درگیری جدی نظامی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان ادامه پیدا کرد که این دو کشور طی سال‌ها و به دفعات بر سر منطقه قره‌باغ با هم درگیر شده‌اند و آخرین آنها نیز 2‌ماه پیش از این بود. تبعات کشمکش‌های میان این دو کشور، برای ایران فقط به صدای انفجارها ختم نشد. اصابت خمپاره‌های طرفین جنگ به خاک ساحلی رود ارس و روستای قره‌باغ اصلاندوز موجب وحشت ساکنان شد. سه خمپاره به اطراف روستای پرویز خانلو در آذربایجان‌شرقی اصابت کرد و دو خمپاره هم به منازل مسکونی این روستا خسارت وارد کرد. ساکنان روستاهای مرزی ایران از بیم جنگ حتی منطقه را برای مدتی ترک کردند. البته که همه ایرانی‌ها جانب احتیاط را نگه‌نداشتند و خیلی‌ها هم زیر دود خمپاره و صدای موشک، از بالای تپه‌ها به تماشای جنگ آن سوی مرزها نشستند؛ انگار که یک فیلم اکشن زنده را تماشا می‌کنند! همین موضوعات باعث شد تا ایران به هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان هشدار جدی دهد که هیچ‌گونه تعرضی را تحمل نمی‌کند. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران نیز  بر لزوم احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، رعایت اصل عدم‌تعرض به غیرنظامیان و توقف درگیری‌ها و آغاز گفت‌وگوهای جدی و زمان‌دار تأکید کرد.




درگیری‌های دنباله‌دار میان ارمنستان و آذربایجان از کجا شروع شد و ایران چه نگرانی‌هایی در این زمینه دارد؟ 
بهرام امیراحمدیان، پژوهشگر حوزه قفقاز، اوراسیا و بالکان با اشاره به اینکه درگیری‌های میان آذربایجان و ارمنستان سابقه خیلی طولانی دارد، می‌گوید: «بعد از فروپاشی اتحادیه شوروی، این اختلافات آغاز شد. قره‌باغ یک منطقه ارمنی‌نشین در خاک آذربایجان است که زبان و دینشان با مردم آذربایجان متفاوت است. در دوره شوروی این منطقه به‌عنوان یک استان خودمختار شناخته شد. در آستانه فروپاشی شوروی، این منطقه اعلام کرد که می‌خواهد به خاک ارمنستان که در غرب این منطقه واقع است، بپیوندد. البته قره‌باغ با ارمنستان مرز مشترکی ندارد و داخل کشور آذربایجان است». این استاد دانشگاه می‌گوید: «جنگ قره‌باغ ادامه پیدا کرد و با کمک‌های ارمنستان، جدایی‌طلب‌ها، مسلح و مرتکب جنایت‌های جنگی شدند. آنها به‌ویژه در منطقه خوجالی، به قتل‌عام مردم عادی دست زدند. اما در نهایت در سال1994 بدون رسیدن به نتیجه‌ای، آتش‌بس اعلام شد. در این زمان گروهی به نام «مینسک» متشکل از کشورهای روسیه، آمریکا و فرانسه تلاش کردند تا با مذاکره راجع به این موضوع تصمیم‌گیری کنند. سال‌ها می‌گذرد و هنوز به جز چند نشست میان سران دو کشور آذربایجان و ارمنستان، هیچ اقدامی برای رسیدن به نتیجه انجام نشده است».
او با اشاره به اینکه در چنین شرایطی، تمامیت ارضی، اولویت دارد و کشورها و دولت‌ها موظف‌اند تمامیت ارضی خود را حفظ کنند، ادامه می‌دهد: «این حقی است که به همه کشورها داده شده و برای حفظ این تمامیت ارضی می‌توانند اقداماتی انجام دهند و حتی نیروی نظامی به‌کار گیرند».
دوباره دامنه آتش میان دو کشور فروزان شده و آذربایجان به مناطق تحت اشغال ارامنه جدایی‌طلب، حمله نظامی کرده است. حالا برای ایران چه اتفاقی می‌افتد؟ 
به گفته بهرام امیراحمدیان، ایران با ارمنستان از طریق رود ارس در شمال غربی کشور، 40کیلومتر مرز مشترک دارد. نیروهای جدایی‌طلب با پشتیبانی ارمنستان سرزمین‌هایی را اشغال کرده‌اند و علاوه بر قره‌باغ، مناطق پیرامونی آن را هم گرفته‌اند. در نتیجه مرز مشترک ما به 120کیلومتر افزایش یافته است که 80کیلومتر آن، سرزمین‌های اشغالی است.
متخصص مسائل آسیای مرکزی و قفقاز ادامه می‌دهد: «ایران در شرایطی قرار‌گرفته که با دو کشور، همسایه است و با هر دو روابط نزدیکی هم دارد. ما می‌خواهیم در جوار مرز با هم همکاری داشته باشیم، از آب ارس استفاده کنیم، سد بزنیم و...».
او درباره نگرانی‌های ایران درصورتی که این درگیری‌ها به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شود، می‌گوید: «در شمال ایران، در آن طرف رودخانه، یک سرزمین اشغالی است که دولتی ندارد. اگر در این سرزمین اتفاقی بیفتد که ایران را تحت‌تأثیر قرار دهد، ایران به کدام دولت باید مراجعه کند؟ از دیگر سو، اگر دامنه جنگ افزایش یابد، تبعات دیگری هم برای ایران دارد. ممکن است سیل آوارگان یا فراری‌های از جنگ به ایران بیایند. همین تازگی‌ها هم چند خمپاره ناشی از این درگیری‌ها، داخل ایران افتاده است».
این استاد دانشگاه با بیان اینکه مطمئنا وقتی جنگ تمام‌عیار صورت بگیرد که امیدواریم این اتفاق نیفتد، مرزهای ایران تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد، ادامه می‌دهد: «این منطقه، جنگی خواهد بود و خساراتی به ما وارد خواهد شد. درصورت تبدیل شدن به جنگ تمام عیار و رسیدن جنگ به مرزهای ایران، قطعاً ایران پاسخ نظامی خواهد داد. بر اساس دکترین نظامی، ایران تهدیدات خود را در محل ایجاد تهدید از بین می‌برد. ایران همین حالا نیز هشدار جدی داده و اگر جلوی اشتباهات جنگی آذربایجان و ارمنستان گرفته نشود، عکس‌العمل ایران حتمی است. جمهوری اسلامی یک قدرت منطقه‌ای است و تمام مرزهای ایران تحت‌کنترل است. ما همیشه در حال آماده‌باش هستیم، بنابراین اگر درگیری‌ها در آذربایجان شدت بگیرد، برای ایران جای نگرانی وجود ندارد».
امیر احمدیان می‌گوید: «با توجه به همه این موارد، مواضع ایران مشخص است. ایران علاقه‌مند است که آذربایجان سرزمین‌های اشغالی را پس بگیرد و مصالحه کند. ایران از ارمنستان خواسته از جدایی‌طلب‌های داخل خاک آذربایجان، حمایت نکند. این جدایی‌طلب‌ها شهروند آذربایجان بوده‌اند، اما جنایت جنگی مرتکب شده‌اند و دست به کشتار زده‌اند و سرزمین‌هایی را اشغال کرده‌اند. باید نیروهای ارمنی به ارمنستان برگردند».
او می‌گوید: «کشورها باید بپذیرند از حقوق بین‌المللی تبعیت کنند تا محیط آنارشیک به‌وجود نیاید. از لحاظ حقوقی تا زمانی که سازمان ملل، تغییری در مرزهای سیاسی نداده یا خود آذربایجان موافقت نکرده باشد، قره‌باغ جزو آذربایجان است».