خالی‌ترین روز پایتخت
چگونه نخستین سرشماری رسمی برگزار شد
فرزانه ابراهیم زاده
«اداره کل آمار و ثبت احوال نظر به ماده تصویب‌نامه هیأت وزیران آغاز سرشماری تهران و حومه را تا شعاع ۶ کیلومتر از ساعت5 بعد از نصف شب جمعه ۱۰ اسفند (۷ ساعت به ظهر) تا ساعت ۹ بعد از ظهر همان روز اعلام نموده است.»
این خبر کوتاه که در بخشی از صفحه اول روزنامه چهارشنبه هشتم اسفند۱۳۱۸ خواننده بالاتر از 30سال را بی‌اختیار یاد نخستین قسمت مجموعه تلویزیونی «هزار دستان» می‌اندازد که هیچ‌کسی حق خارج شدن از خانه را ندارد تا نخستین سرشماری رسمی نفوس در تهرانی که آن سال‌ها روزبه‌روز بزرگ‌تر می‌شد برگزار شود؛داستانی که نه زاییده تخیل علی حاتمی که روایتی واقعی در تهران اسفند۱۳۱۸ خورشیدی بود؛ روزی برفی و سرد که تهران برای نخستین‌بار به‌طور کامل تعطیل شد. با اینکه این نخستین سرشماری رسمی تهران و ایران نبود و پیش این هم در دوره ناصرالدین شاه یک دوبار و در دوره بعد از مشروطه و در اوایل سلطنت رضاشاه نیز نفوس ایران را شمارش کرده بودند، اما بی‌تردید سرشماری ۱۳۱۸ نخستین آمارگیری علمی و دقیق ایران بود، هرچند تا ۱۳۳۵ این سرشماری‌ها آزمون و خطاهای زیادی داشت و به‌صورت محلی انجام می‌شد و داده‌ها جمع‌آوری و محاسبه می‌شد، اما در نهایت با تاسیس مرکز آمار سرشماری به‌صورت سراسری انجام شد. قانون سرشماری در تاریخ ۱۰خرداد ۱۳۱۸ به تصویب مجلس رسیده بود و شمارش از تیرماه همان سال در شهرهای مختلف آغاز شده بود. کاشان نخستین شهری بود که آمارگیری در آن اجرا شد و در طول این چند‌ماه ۳۵شهر سرشماری شدند و در نهایت در شهریور۱۳۲۰ درحالی‌که سرشماری به گنبدکاووس رسیده بود نیمه تمام ماند. اما سرشماری در تهران به نسبت شهرهای دیگر با سختی‌هایی همراه بود. تهران پررفت‌وآمد بود و بعدتر معلوم شد پرجمعیت‌ترین شهر نیز هست و محله‌های زیادی داشت که تغییرات زیادی کرده بودند. برای همین برای سرشماری در پایتخت باید شهر به‌طور کامل تعطیل می‌شد. براساس برنامه‌ای که پیش از این در اول آذر۱۳۱۸ منتشر شد شهر به بخش‌های مختلف تقسیم شده و گروهی نیرو تربیت شدند تا به در خانه‌ها بروند و اطلاعات مردم را بگیرند. در روزنامه۹ اسفند حدود سرشماری تهران که تا شعاع 6 کیلومتری شهر بود و شهر به ۹ بخش شامل یک بخش مرکزی و هشت بخش تقسیم شده بود. بخشی از این مناطق اینگونه اعلام شد:«محیط آن از زیر قلهک شروع و در مشرق از اراضی قصر فیروز گذشته ضرابخانه، مهران، عباس‌آباد، یوسف‌آباد، عشرت‌آباد، باغ صبا، امامیه، دوشان‌تپه، دولاب، اصفهانک، قبرستان ارامنه، سیدملک خاتون، امامزاده کل زرد، هاشم‌آباد و نجف‌آباد را جزو سرشماری قرارداده از پشت کارخانه سیمان گذشته شامل دولت‌آباد، منصورآباد، حسین‌آباد، جوانمرد قصاب، فرح‌آباد، نازی‌آباد، علی‌آباد، اراضی اطراف ایستگاه و قلعه‌مرغی...». نکته مهم این بود که تأکید شده بود که فقط جمعیت حاضر در شهر سرشماری می‌شوند یعنی کسانی که تا ظهر آن روز در تهران و حومه باشند. در این راهنما آمده بود جمعیت مقیم عده نفوسی است که اقامتگاه دائمی یا معمولی آنها در تهران و حومه است؛ خواه در آن روز در شهر باشند و خواه نباشند. جمعیت مقیم را هم به دو جمعیت مقیم حاضر و غایب تقسیم کرده بودند. پرسشنامه‌ها شخصی هر خانوار در پاکتی قرار می‌گرفت و به رئیس خانواده تحویل داده می‌شد. بعد از ساعتی آنها را جمع می‌کردند. با وجود تعطیلی برخی از مراکز مانند ۷ بیمارستان و ۹ داروخانه در سطح شهر باز بودند. همچنین سه آمبولانس برای حمل بیماران احتمالی در نقاط پایین بودند. مأموران آتش‌نشانی و کارگران متوفیات هم باید سرخدمت‌شان می‌بودند. روزنامه اطلاعات همچنین برای سرگرمی مردم یک جدول با دو جایزه منتشر کرده بود که مردم در خانه حوصله‌شان سرنرود. در شماره روز شنبه تصویری از خیابان‌های برفی و خالی تهران و اخبار سرشماری منتشر شد. نکته جالب اینکه در این روز هیچ قطاری تا ساعت ممنوعیت وارد تهران نشد و مسافران برای ساعتی در ایستگاه‌های 6کیلومتری تهران توقف کردند. این سرشماری نیمه تمام نشان داد جمعیت تهران به‌طور رسمی ۵۴۰هزار و ۸۷نفر است؛ جمعیتی که بعد از ۸۱سال بین ۱۲ تا ۱۵میلیون در نوسان است.
