معاون وزیر نیرو در گفت‌وگوی اختصاصی با همشهری:
بدون آب‌دریا ایران تشنه‌تر می‌شود
رضا کربلائی _ روزنامه‌نگار
قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزیر نیرو می‌گوید: وزارت نیرو به هیچ پروژه انتقال آب و شیرین‌سازی آب دریا بدون مطالعات زیست‌محیطی و تصویب آن در مراجع ذیربط مجوز نمی‌دهد. او در گفت‌وگوی اختصاصی با همشهری با تشریح برخی از نتایج مطالعات انجام گرفته برای جبران کمبود آب در افق 1404 و 1425 از طریق آب دریا توضیح می‌دهد: ما روی 17استان اصفهان، بوشهر، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خوزستان، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قم، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی ، هرمزگان و یزد متمرکز شده‌ایم و با پایش منابع و مصارف آبی این استان‌ها به این جمع‌بندی رسیدیم که کمبود منابع آبی این استان‌ها به‌ویژه در بخش صنعت را از طریق آب دریاها جبران کنیم. معاون آب و آبفای وزیر نیرو تأکید می‌کند: شرط اصلی و خط قرمز ما این است که همه باید مطالعات زیست‌محیطی را انجام و تصویب مراجع ذیربط را گرفته باشند و وزارت نیرو در این زمینه نه مسئولیتی دارد و نه دخالتی و اگر طرحی هم به تأیید مطالعات زیست‌محیطی برسد، صلاحیت فنی پیمانکاران و شرکت‌های طرف قرارداد این طرح‌ها باید مورد تأیید وزارت نیرو باشد. مصرف بی‌رویه آب و کمبود آب، دغدغه هر روزه تقی‌زاده خامسی است که می‌گوید: الان در کشور 320هزار حلقه چاه غیرمجاز برداشت آب داریم و سرعت بسته شدن این چاه‌ها هرگز مطلوب نیست. می‌خواهیم یک‌بار برای همیشه تکلیف این چاه‌های غیرمجاز و چاه‌های مجازی که اضافه برداشت دارند و مقدار آن دوبرابر چاه‌های غیرمجاز است را روشن کنیم. این گفت‌وگو را می‌خوانید.
چه ضرورتی برای انتقال آب از دریای عمان و خلیج‌فارس وجود دارد و به چه دلیل وزارت نیرو این برنامه را در دستور کار خود قرار داده است؟
براساس مطالعات انجام‌شده، کمبود آب در استان‌های مختلف برای مصارف عمدتا صنعتی و در برخی موارد آب شرب از طریق شیرین‌سازی آب دریا جبران خواهد شد و چارچوب مطالعات و انتظارات وزارت نیرو در مدیریت منابع آب کشور همواره براساس اولویت دادن مدیریت مصرف آب، استفاده از آب‌های متعارف داخل سرزمین و استفاده حداکثری از بازچرخانی آب قرار دارد؛ اولویت بعدی ما استفاده از آب‌های نامتعارف داخلی و پتانسیل آب دریاست که نتایج مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد 97درصد از منابع آب جهان را آب دریاها تشکیل می‌دهد و از آنجایی‌که در جهان تنش آبی هرروز در حال گسترش است، دولت‌ها تلاش می‌کنند که آب بیشتری برای خودشان به‌دست آورند و براساس نقشه توسعه تنش آبی در جهان از سال1395 تا الان می‌بینیم که جغرافیای تنش آبی در دنیا درحال‌توسعه است و دسترسی به آب مطلوب و مطمئن در حال کاهش است. آمارهای جهانی نشان می‌دهد که هم‌اکنون 1.3میلیارد نفر در دنیا به آب شرب مطلوب و مطمئن دسترسی ندارند. ازنظر مکانی هم اگر بخواهیم بررسی کنیم که کدام کشورها در سیستم نمک‌زدایی آب دریاها پیشرفت داشته‌اند بیشترین استفاده از آب دریاها در منطقه منا شامل خاورمیانه و شمال آفریقا حدود 55درصد، آمریکا حدود 19درصد، آسیا و اقیانوس آرام حدود 13درصد و اروپا حدود 8درصد از منابع آب خود را از محل نمک‌زدایی آب دریاها تأمین می‌کنند. از منظر رتبه‌بندی هم کشور ما در ردیف پانزدهم دنیا در استفاده از آب دریا قرار دارد. عربستان، امارات، آمریکا، کویت، اسپانیا و استرالیا در رتبه‌های اول تا نهم قرار دارند و به‌این‌ترتیب رتبه کشورها از این منظر مطلوب ارزیابی نمی‌شود و برداشت ما از آب دریا بسیار ناچیز است.
برای استفاده از آب دریا البته نیاز به دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن هست، هم‌اکنون تکنولوژی غالب و برتر کدام است؟
هم‌اکنون شیرین‌سازی آب به روش تقطیر ناگهانی یا (MSF) رایج است و بیشتر مورداستفاده قرار می‌گیرد و پیشرفته‌ترین سیستم به شمار می‌آید که تقریبا صد درصد شیرین‌سازی آب دریا توسط کشور کویت و قطر، 90درصد در کشور عربستان و امارات نزدیک به 80درصد با این سیستم انجام می‌شود درحالی‌که بخش کمی از شیرین‌سازی آب دریا توسط ایران به روش شیرین‌سازی آب با تقطیر ناگهانی انجام می‌گیرد و تصمیم داریم در آینده از این سیستم برای شیرین‌سازی آب دریا استفاده کنیم.
بیشترین مصارف آب دریا در جهان در کدام بخش‌ها صورت می‌گیرد؟
61درصد از آب شیرین‌سازی شده دریاها در دنیا برای مصارف شرب، 29درصد برای مصارف صنعتی، نیم درصد مصارف نیروگاهی و 2درصد کشاورزی استفاده می‌شود ولی در ایران بیشترین مصرف به بخش صنعت و البته شرب و مقدار زیادی هم به نیروگاه‌ها و پتروشیمی‌ها اختصاص دارد با این تفاوت که مصرف آب دریا در این بخش نیازی به شیرین‌سازی ندارد چراکه برای خنک‌سازی تجهیزات صنعتی استفاده می‌شود.
چرا تاکنون از آب دریا استفاده بهینه‌ای نداشته‌ایم؟
اگر شما جمعیت کشورهای سازمان همکاری‌های خلیج‌فارس را درنظر بگیرید، کل جمعیت این منطقه حدود 44.5میلیون نفر برآورد می‌شود و جمعیت ایران حدود دو برابر مجموع این کشورهاست و منابع آب تجدیدپذیر ایران حدود 100میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود درحالی‌که این شاخص در کشورهای عضو سازمان همکاری‌های خلیج‌فارس 5.26میلیارد مترمکعب ارزیابی‌شده است و ازآنجایی‌که منابع آب تجدیدپذیر و قابل‌دسترس‌تری داشته‌ایم خیلی به این فکر نبوده‌ایم که از ظرفیت آب دریاها استفاده کنیم و ظرفیت فعلی آب برداشت‌شده از دریاها در ایران هم‌اکنون حدود 280میلیون مترمکعب است درحالی‌که کشورهای حوزه سازمان همکاری‌های خلیج‌فارس نزدیک به 5میلیارد مترمکعب از آب دریاها استفاده می‌کنند و سرانه آب تجدیدپذیر ایران 125میلیارد مترمکعب و سرانه کشورهای یادشده 12میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود. به همین دلیل تلاش می‌کنیم در سال‌های آینده سهم خود از منابع آب دریاها را افزایش دهیم.
محدوده جغرافیایی که قرار است از آب دریاها استفاده شود را چگونه دیده‌اید؟
ما روی 17استان اصفهان، بوشهر، تهران، چهارمحال و بختیاری، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خوزستان، سمنان، سیستان و بلوچستان، فارس، قم، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، مرکزی ، هرمزگان و یزد متمرکز شده‌ایم و با پایش منابع و مصارف آبی این استان‌ها به این جمع‌بندی رسیدیم که کمبود منابع آبی این استان‌ها به‌ویژه در بخش صنعت را از طریق آب دریاها جبران کنیم. البته افق این برنامه برای سال 1425خواهد بود. از سوی دیگر می‌بینیم که در حوزه آب شرب 7.7میلیارد مترمکعب، در بخش صنعت 3.3میلیارد مترمکعب و در بخش کشاورزی 78میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کنیم که به‌این‌ترتیب سهم بخش کشاورزی حدود 90درصد از کل آب مصرفی سالانه کشور به میزان 89میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود. ازنظر مصرفی خوزستان، مازندران، آذربایجان غربی، فارس، خراسان رضوی، کرمان و اصفهان در رتبه‌های اول تا هفتم آب مصرفی کشور را به‌خود اختصاص می‌دهند و استان خوزستان به‌تنهایی 13میلیارد مترمکعب آب مصرف سالانه دارد و سهم استان فارس 8 میلیارد و استان‌های کرمان و خراسان رضوی هم هرکدام 6.5میلیارد مترمکعب برآورد شده و استان تهران چون بخش کشاورزی زیادی ندارد، سهم کمتری از مصرف آب کل کشور را دارد و در رتبه هفتم قرار دارد با این تفاوت که مصرف آب شرب تهران از همه استان‌های کشور بیشتر است.
چشم‌انداز بلندمدت مصرف آب دریاها در مطالعات صورت گرفته به چه نحوی است؟
در مطالعات صورت گرفته وضعیت منابع آب ایران در افق 1404، 1425 و نهایتا 1450 بررسی‌شده و در بخش مصارف صنعتی، بیشترین مصرف در افق‌های ترسیم‌شده برای کارگاه‌های صنعتی و پس از آن نیروگاه‌های حرارتی و در بخش کشاورزی مصرف دام و طیور و درنهایت بخش نفت و گاز ریل‌گذاری شده است چراکه بیشترین کمبود آب در 17استان هدف‌گذاری شده مربوط به مصارف آب بخش صنعت می‌شود به‌نحوی‌که اگر تدبیر لازم اتخاذ نشود بخش صنعت استان بوشهر، تهران و هرمزگان در اولویت نخست بحران قرار دارند و درصد کمبود آب شرب و صنعت 17استان بالغ‌بر 20درصد نیاز آینده برآورد شده که می‌خواهیم این کمبود را از طریق آب دریاها تأمین کنیم؛ یعنی با فرض مدیریت حداکثری مصرف منابع آب موجود و استفاده از سیستم بازچرخانی آب بازهم با چالش کمبود 20درصدی منابع آب این استان‌ها در افق1450 مواجه خواهیم شد و به همین دلیل مجبور هستیم از پتانسیل آب دریا استفاده کنیم. به‌طور دقیق با ادامه روند فعلی در افق1450 در بخش آب شرب حدود 8درصد و در بخش صنعت 30.1درصد با کمبود آب مواجه خواهیم شد که کسری آب ایران تا افق ترسیم‌شده 2میلیارد مترمکعب آب خواهد بود.
اولویت ریل‌گذاری برای تأمین آب از طریق دریاها بیشتر کدام مناطق و استان‌های ایران است؟
اولویت نخست ما استان‌های ساحلی شامل بوشهر، هرمزگان، خوزستان، سیستان و بلوچستان و البته استان‌های کرمان و فارس خواهد بود و حتی می‌توانیم بخش قابل‌توجهی آب شرب این استان‌ها را با شیرین‌سازی آب دریاها تأمین کنیم. اولویت‌های بعدی ما مناطق مرکزی و شمالی کشور خواهد بود. چراکه کمبودهای آتی آب شرب و صنعت در استان‌های هدف در نواحی ساحلی جنوب حدود 49درصد، نواحی مرکزی 29درصد، سرزمین‌های شمالی 14درصد و مناطق پرآب ایران هم 8درصد برآورد شده است.
برای اجرای پروژه‌های انتقال، شیرین‌سازی و برداشت آب از دریاها با چه چالش‌های جدی مواجه هستید؟
چالش نخست ما ملاحظات زیست‌محیطی است؛ و پس ازآن ملاحظات اجتماعی و مصرف بالای انرژی، صرفه اقتصادی و تأمین منابع مالی است. البته یک نکته مهم درخصوص برداشت آب از دریای عمان به موضوع کشندهای قرمز مربوط می‌شود. چراکه به‌دلیل این کشندهای قرمز در برخی فصول سال نمی‌توان از آب دریا برای مصارف آب شرب استفاده کرد و از منظر پدافند غیرعامل نمی‌توانیم همه نیاز آب شرب یک شهر را بر انتقال و شیرین‌سازی آب دریا متمرکز کنیم.
اجازه دهید به برخی از این چالش‌ها به‌صورت دقیق‌تر بپردازیم و اینکه قیمت تمام‌شده آب شیرین‌سازی شده را چگونه درنظر گرفته‌اید؟
براساس پیشرفت‌های حاصله در سیستم‌های آب‌شیرین‌کن، شاهد کاهش قیمت تمام‌شده هستیم و دلیل اصلی افزایش بازده اقتصادی این طرح‌ها در دنیا هم نوآوری در تکنولوژی و کاهش چشمگیر هزینه تمام‌شده است و بسیاری از کشورها به گزینه برداشت و استفاده از آب دریاها روی آورده‌اند. البته همچنان با چالش افزایش هزینه انرژی مواجه خواهیم بود چراکه در برداشت از آب‌های سطحی میزان انرژی موردنیاز 0.37کیلووات ساعت در هر مترمکعب آب برآورد شده است درحالی‌که میزان انرژی مصرف‌شده برای برداشت آب از دریا 15برابر برداشت آب‌های سطحی نسبت به آب‌های زیرزمینی 12برابر و نسبت به بازچرخانی پسا‌ب‌ها 3.5برابر خواهد بود که باید برای آن فکر اساسی شود. ازنظر استفاده از آب دریا ما با 2نوع تخصیص برداشت آب‌شور جهت خنک‌سازی تجهیزات صنعتی و همچنین شیرین‌سازی جهت مصارف دیگر مواجه هستیم که تا امروز 26.7میلیارد مترمکعب برداشت آب‌شور برای خنک‌سازی تجهیزات صنعتی داریم و 2.5میلیارد مترمکعب هم برای شیرین‌سازی آب دریاها مجوز صادر کرده‌ایم و هم‌اکنون 59دستگاه آب‌شیرین‌کن نصب شده است که حدود 358میلیون مترمکعب آب برداشت می‌شود برای تأمین نیاز شهرهای شمالی هنوز آبی برای بخش صنعت از دریاها برداشت نداشته‌ایم.
تاکنون برنامه‌های اجراشده طی سال‌های اخیر برای استفاده از آب دریا چه پیشرفت‌هایی داشته است و اولویت دادن مجوزها بر چه اساسی صورت می‌گیرد؟
فاکتورهای مهمی در صدور مجوزها و تخصیص آب دریا ملاک تصمیم‌گیری است و نخستین فاکتور در بخش صنعت این است که پروژه‌ها باید توسط بخش خصوصی و نه دولتی تعریف و اجرا شود همانند چادرملو و مس سرچشمه که از طریق دریا تأمین می‌شود و بخشی از این پروژه تا پایان سال به بهره‌برداری خواهد رسید و وزارت نیرو به‌عنوان نهاد سیاستگذار هیچ نقش و دخالتی جز بررسی و کنترل طرح ندارد. البته مجوزهای دیگری را هم برای کریدور استان‌های شرق ایران شامل خراسان جنوبی، خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان صادر کرده‌ایم که سهم سیستان و بلوچستان از این مجوزها 250، خراسان رضوی 110 و خراسان جنوبی 60میلیون مترمکعب خواهد بود و این مصوبه به تأیید کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی منابع و مصارف آبی رسیده و این طرح‌ها مشخص‌شده و استانداران این استان‌ها با بخش خصوصی و پیمانکاران به‌تازگی در چابهار نشست داشتند تا یک کنسرسیوم ایجاد شود و همه ذی‌نفعان در آن سهامدار شدند و ایمیدرو 30 درصد و منطقه آزاد چابهار 10درصد از سهام را خریداری کرد تا آب از منطقه چابهار برداشت شود.
آیا این امکان وجود دارد که هنگام بهره‌برداری از این طرح‌ها دولت و به‌طور مشخص وزارت نیرو در مصارف از پیش تعیین‌شده دخالتی داشته باشد.
این امکان هست که دولت برای نیاز بخش شرب، آب شیرین و نمک‌زدایی شده را از کنسرسیوم خریداری کند اما الان ما از طرف دولت هیچ تضمینی به آنها برای خرید آب نمی‌دهیم چراکه یکی دیگر از فاکتورهای مهم این است که طرح‌های انتقال و برداشت آب از دریا هیچ بار مالی برای دولت به همراه نداشته باشد.
برای سایر استان‌ها هم مجوزی برای برداشت آب از دریا صادرشده است؟
بله برای استان‌های یزد و فارس هم مجوز صادر کرده‌ایم و همین الان هم آمادگی داریم تا به هر استانی که بتواند در چارچوب مکانیسم و مطالعات صورت گرفته، طرحی ارائه دهد و کنسرسیوم معرفی کند، مجوز بدهیم. مشروط بر اینکه منابع و مصارف استان در شورای برنامه‌ریزی استان و سپس در کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی تصویب شود.
آیا تاکنون استان‌های دیگر پیشنهادی ارائه داده‌اند.
استان اصفهان درخواست داده است و ما هیچ مانعی برای سایر استان‌ها نداریم مگر اینکه چارچوب مطالعاتی و ملاحظات طرح به تصویب برسد و تأمین مالی آن بر عهده دولت نباشد. البته این مجوزها فقط برای مصارف صنعتی صادر خواهد شد و درصورتی‌که آب مازاد استحصال‌شده باشد می‌توانند آن را به دولت عرضه کنند و اگر دولت خواست این آب مازاد را خریداری می‌کند ولی تأکید می‌کنم که ما هیچ تضمینی از قبل برای خرید آب مازاد نمی‌دهیم. چراکه سیاست ما در وزارت نیرو تأمین آب شرب از طریق کنترل مصرف و مدیریت تقاضاست به‌ویژه اینکه آب مصرفی بخش شرب باید ارزان باشد و نمی‌توانیم آب شرب مازاد در بخش صنعت را باقیمت آزاد خریداری و در بخش خانگی مصرف کنیم.
دغدغه‌های زیست‌محیطی این طرح‌ها چگونه رفع خواهد شد؟
شرط اصلی و خط قرمز ما این است که همه باید مطالعات زیست‌محیطی داشته باشند و مسیر تصویب را طی کنند. وزارت نیرو در این زمینه نه مسئولیتی دارد و نه دخالتی و اگر طرحی دارای مجوزهای سازمان حفاظت از محیط‌زیست نباشد، اجازه شروع آن را به‌هیچ‌وجه نمی‌دهیم و صلاحیت فنی پیمانکاران و شرکت‌های طرف قرارداد این طرح‌ها باید به تأیید وزارت نیرو برسد.
آیا در افق بلندمدت برنامه‌های دولت این مصالح دیده‌شده که بخشی از کمبود احتمالی آب شرب از محل شیرین‌سازی آب دریا با منابع دولتی تأمین شود؟
هم‌اکنون در برخی از مناطق ساحلی نظیر بندرعباس و بوشهر بخش خصوصی اقدام به سرمایه‌گذاری کرده و ما آب را از آنها خریداری می‌کنیم و کل 358میلیون مترمکعب آب شیرین‌سازی شده در نواحی ساحلی را وزارت نیرو به‌صورت تضمینی خریده است تا جایی که قیمت تمام‌شده هر مترمکعب آب شیرین‌سازی شده گاهی به 8هزار تومان هم رسیده است اما با قیمت 400تومان به مردم فروخته می‌شود و در واقع دولت یارانه می‌دهد.
اشاره کردید به‌وجود برخی ملاحظات اجتماعی در پروژه انتقال آب از دریا؛ این ملاحظات اجتماعی شامل چه مواردی می‌شود؟
این ملاحظات مربوط به انتقال آب می‌شود نه اصل اجرای طرح به این معنا که ممکن است انتقال آب از مسیرهایی صورت گیرد که مردم آن منطقه راضی نباشند به همین دلیل به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده‌ایم که در مسیر انتقال آب ذی‌نفعان هم در آب استحصال‌شده شریک باشند و از آن بهره‌مند شوند تا حتما از هر مسیری که آب منتقل شود، مردم آن منطقه از این منابع آب استحصال‌شده هم سهیم شوند. البته اصل اول رعایت تمامی ضوابط فنی و زیست‌محیطی است.
یکی از پیچیدگی‌های شیرین‌سازی آب دریا به دسترسی فناوری‌های موجود برمی‌گردد؛ آیا با محدودیت مواجه نیستید؟
تقریبا اکثر تجهیزات را در اختیار داریم و می‌توانیم آن را در ایران بسازیم و مشکلی نیست جز برخی تجهیزات محدود که باید برای آنها تدبیر لازم صورت گیرد.
