بازنگری دروس و تعریف رشته‌های دانشگاهی چقدر براساس نیاز بازار کار است؟
اجرای طرح ساماندهی آموزش عالی از سال آینده
گفت‌وگو با معاون آموزشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری
خدیجه نوروزی_روزنامه نگار
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در راستای تحقق برنامههای پنجم و ششم توسعه، از مهرماه 1397 به اتکای یک برنامه مطالعه شده و جامع، دانشگاه‌های کشور را با هدف مهارت افزایی و بهبود توان اشتغال پذیری دانشجویان در قالب برنامههای آموزشی و درسی بسیج کرد. مهم‌ترین هدف‌های تمرکز بر این برنامه پاسخگویی شفاف‌تر به مطالبه دستگاه‌های عمومی کشور مبنی بر ارتقای شایستگی‌های تخصصی دانش آموختگان دانشگاهی برای افزایش ضریب مشارکت در تولید ملی با اعتماد به توانمندی آنان در تأسیس کار و کسب و توسعه کارآفرینی، همچنین انطباق هر چه بیشتر برنامههای درسی با نیازهای جامعه همزمان با افزایش سهم آموزش‌های مهارتی دارای ظرفیت اشتغال‌زایی در برنامه درسی همه رشته‌های دانشگاهی بود. در همین راستا با علی خاکی‌صدیق، معاون آموزشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به گفت‌وگو پرداخته‌ایم که آن را می‌خوانید.
یکی از انتقادهایی که فعالان اقتصادی مطرح می‌کنند این است که دانشگاه متناسب با بازار کار نیرو تربیت نمی‌کند. چقدر این انتقاد به نظام آموزشی وارد است؟
این حرف منصفانه‌ای نیست. در سال‌های اخیر در این زمینه فعالیت‌های زیادی انجام شده است، هرچند با وضعیت مطلوب فاصله داریم. سیاستگذاری‌ها در این زمینه فرایندی مستمر است و نباید مقطعی به آن نگاه کنیم. ما در آموزش عالی زیرنظام‌هایی مانند دانشگاه فنی و حرفه‌ای داریم که این مراکز آموزشی دقیقا با نیاز بازار کار، نیرو تربیت می‌کنند. این دانشگاه اخیرا هم در بازنگری‌هایی که در بهروزرسانی سرفصل‌های دروس‌شان انجام داده‌اند و در مهر 98 از این دروس رونمایی شد، برنامه‌هایشان را دقیقا منطبق بر نیازها چیده‌اند و تغییری اساسی در برنامه‌ها داشتند. رشته‌ها در مقاطع کاردانی کاملا مهارتی است و دقیقا برای بازار کار طراحی و اجرا می‌شوند. بهروزرسانی سرفصل دروس در بسیاری از دانشگاه‌ها غیر از فنی و حرفه‌ای هم انجام شده است. در مجموع معتقدم موضوعاتی که در دانشگاه‌های فنی و حرفه‌ای آموزش داده می‌شود دقیقا مورد نیاز بازار کار است. گرچه دانش‌آموختگان سایر دانشگاه‌های دولتی هم که در رشته‌های مهندسی تحصیل کرده‌اند، بدون دانش عملی نیستند اما تنها تفاوت در این است که علم در فرایند کار تبدیل به دانش عملی و تجربی می‌شود. در مجموع باید اذعان داشت که گرچه با شرایط ایده‌آل فاصله داریم اما اینگونه هم نیست که دوره‌هایی که در دانشگاه‌ها برگزار می‌شود به درد بازار کشور نمی‌خورد.
افزایش سهم آموزش‌های مهارتی دارای ظرفیت اشتغال‌زایی در برنامه درسی نیاز به چه پروسه زمانی دارد؟
فرایند کار طولانی، زمانبر و پیچیده است و ماهیت کار در هر یک از مقاطع کارشناسی، ارشد و دکتری متفاوت است؛ یعنی شما وقتی در مورد نیاز بازار کار صحبت می‌کنید در دوره دکتری یک طور آن را تعبیر می‌کنیم و در مقطع کارشناسی طوری دیگر. در دوره کارشناسی می‌خواهیم مهندس برای صنعت تربیت کنیم. اما در همین دوره در کنار اینکه باید شرایط اشتغال و بازار را درنظر بگیریم، باید دانش‌آموختگان را برای تحصیلات تکمیلی در دوره‌های عالی‌تر نیز آماده کنیم.
از سال گذشته تاکنون چه تعداد برنامه درسی توسط چه افرادی بازنگری شده است؟
قریب به700عضو هیأت علمی برگزیده دانشگاه‌های کشور که بسیاری از آنان جزو یک‌درصد دانشمندان برتر جهان هستند، به‌طور مستمر تحولات علم در جهان را بررسی و رصد می‌کنند و براساس نتایجی که به‌دست می‌آید برنامههای درسی رشته‌های تحصیلی را در همه مقاطع تحصیلی از دوره کاردانی تا دکتری تخصصی بازنگری و براساس تقاضاهای جدید جامعه و بازار کار، رشته‌های جدیدی را تعریف و برنامه درسی آن را تدوین می‌کنند. از مهرماه 1397به‌مدت یک سال (منتهی به شهریور‌ماه 1398) 123برنامه درسی در 4مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری، تدوین و بازنگری شده است از این میان 37 مورد رشته جدید بوده که براساس تقاضای بخش‌های مختلف جامعه و تقاضای بازار کار برای نیروی کار ماهر و تخصصی است.
هدف از بازنگری‌هایی که در دروس انجام می‌شود، چیست؟
هدف از بازنگری‌هایی که در چند سال اخیر انجام شده و به‌صورت پویا در حال انجام است، واردکردن مباحث جدید فناوری مانند فضای مجازی و دیجیتال در دروس است. هدف آن است که بتوانیم درس‌های پیشرفته را در مباحث علوم و مهندسی وارد کنیم. چنین اقداماتی در حال انجام است ولی طبیعتا هنوز تمام درس‌ها و دوره‌های دانشگاهی بازنگری نشده. البته در این چند سال اخیر کارهای خوبی در این جهت انجام شده است. در این بازنگری‌ها، روی دوره‌های جدید هم متمرکز شده‌ایم. ما یک‌سری درس‌هایی داریم که باید مطالب آنها با توجه به نیازها تغییر کنند و به‌روز شوند اما اصل رشته تغییر نمی‌کند. یک‌سری موضوعات جدید داریم که تا به‌حال نبوده و حالا می‌خواهیم آنها را تعریف کنیم که عمدتا در موضوعات بین رشته‌ای چنین دوره‌هایی تعریف می‌شود. این مباحث مورد به مورد از دانشگاه‌ها ارسال می‌شوند.
رشته‌های جدیدی که از سوی دانشگاه‌ها ارائه می‌شوند باید چه پیش‌نیازی داشته باشند؟
باید حتما پیوستی نوآورانه داشته باشند؛ اینکه قرار است در چه حوزه‌ای نوآوری کنند. همچنین یک پیوست اشتغال لازم دارند؛ یعنی قرار است چه بخشی از بازار کار را پوشش دهند یا چه نیازی از صنعت یا جامعه را برطرف کنند. براساس مدلی که اکنون برنامههای جدید دانشگاه‌ها به معاونت آموزشی ارسال می‌کنند، هر دانشگاهی که بخواهد رشته جدیدی را معرفی کند باید این پیوست‌ها را داشته باشد. البته در برنامههای رسمی دانشگاه‌های خوب ما، خیلی از رشته‌ها به‌روز هستند و خروجی‌های خوبی هم دارند. اما در مورد رشته‌های جدید به‌ویژه بین رشته‌ای، باید منتظر بود، چرا که باب آن تازه در آموزش عالی کشور باز شده و نتیجه آن در طول زمان مشخص خواهد شد. خیلی از این رشته‌های جدید فعلا در پیچ‌وخم‌های ارزیابی و بررسی هستند و من نمی‌توانم ارزیابی دقیقی از آنها به شما بدهم.
آیا درخصوص رشته‌هایی که سهم‌شان را در بازار کار از دست داده و اشباع شده‌اند (به‌عنوان مثال حسابداری که در مقطعی با این تصور که بازار کار خوبی دارد، کرسی‌های دانشگاهی زیادی را اشغال کرد) کار بازنگری و کارشناسی انجام می‌دهید تا تعداد محدودتری از کرسی‌های دانشگاهی را اشغال کنند؟
هر رشته دانشگاهی در هر زمان براساس نیاز ایجاد شده است. اصل موضوعاتی که ما در رشته‌های دانشگاهی تعریف کرده‌ایم، اول براساس نیاز بوده و هم‌اکنون هم به آن نیاز است. به‌عنوان مثال رشته‌های مهندسی براساس نیاز یک صنعت ایجاد شده‌اند و هنوز هم مورد نیاز هستند، اما شاید با سبک و سیاقی متفاوت. دلیل اینکه چنین رشته‌هایی بازار کارشان را مانند سابق ندارند این است که در برهه‌ای از زمان تعداد زیادی مؤسسه آموزش عالی راه‌اندازی شد که عمدتا رشته‌ای پرطرفدار را ارائه کردند. این رشته‌ها در مقیاس خیلی وسیعی عرضه شدند و به همین علت نیاز به دانش‌آموختگان در بازار کار بعد از مدتی اشباع شد. اما این مسئله به این معنا نیست که رشته‌ای مانند حسابداری، اکنون موضوع منسوخی است و ما دیگر به حسابدار نیاز نداریم. ممکن است بگوییم تعداد دانش‌آموختگان این رشته زیادشده و بازار کار قادر به جذب این نیروها نیست. این مسئله در قالب طرح ساماندهی آموزش عالی گنجانده شده تا ببینیم برای چه مناطقی چه رشته‌هایی باید ایجاد شود و چند نفر ظرفیت برای آن رشته خاص در آن منطقه باید ایجاد کرد تا به اشباع بازار کار نینجامد.
طرح ساماندهی آموزش عالی کی اجرا خواهد شد؟
این طرح از 3سال گذشته در دستور کار جدی وزارت علوم بوده و تقریبا آماده است. اکنون هم در حال کار روی پیاده‌سازی الزامات مقدمات اجرای این طرح هستیم. اگر طبق برنامه پیش برویم و تا آخر امسال توسط وزیر ابلاغ شود، ان‌شاءالله سال آینده اجرا خواهد شد.
پس ما در آینده با فارغ‌التحصیلان بیکار مواجه نخواهیم شد؟
هدف اصلی طرح ساماندهی حل مشکل بیکاری نیست، اما اگر بتوانیم آن را درست انجام دهیم در جهتی که مدنظر شماست، پیش خواهیم رفت تا تعداد دانش‌آموختگان در رشته‌ها تا حدودی تنظیم شود؛ گرچه پروژه‌های این‌چنینی در بخش آموزش، فرایند زمان‌بری دارند. حداقل یک دوره چهارساله نیاز است تا نتیجه این سیاستگذاری‌ها را مشاهده کنیم. ساماندهی این همه مؤسسه و مرکز آموزش عالی که در کشور داریم کاری زمانبر است، اما امیدواریم اجرای طرح از سال99 باشد.
چه تضمینی وجود دارد که طرح ساماندهی به‌طور مستمر اجرا شود؟
طرح ساماندهی، مصوب شورای‌عالی انقلاب فرهنگی است و مجری آن وزارت علوم است که یک طرح کلان ملی است. مقام معظم رهبری، دولت، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و مجلس روی ساماندهی آموزش عالی اتفاق نظر دارند و معتقدند که باید اجرا شود. از طرفی دیگر چون همگان از گسترش بی‌رویه آموزش عالی در سال‌های گذشته آسیب دیده‌اند، طرح ساماندهی به آفت مقطعی اجرا شدن یا متوقف شدن دچار نخواهد شد. این طرح مطالبه‌ای ملی است و همه از وزارت علوم تقاضا دارند که هر چه سریع‌تر این کار را انجام دهد.
براساس آمار جهانی ایران در رابطه با اشتغال با تخصص بین 130 کشور آخرین رتبه را دارد. آیا با اجرای چنین طرح‌هایی می‌توانیم به ارتقای جایگاه‌مان در جهان امیدوار باشیم؟
برنامه‌هایی که در وزارت علوم به‌ویژه در دانشگاه‌های فنی‌وحرفه‌ای و علمی-کاربردی و همینطور زیرنظام‌های دیگر مهارتی-آموزشی انجام گرفته تا حدودی جایگاه ما را در این خصوص بهبود خواهد بخشید. چون درصد دانشجویانی که درس مهارتی می‌خوانند و در دوره‌های مهارتی شرکت می‌کنند در حال افزایش است. از طرف دیگر بحث اشتغال‌پذیری در اولویت دانشگاه‌ها قرار گرفته است. بسیاری از دانشگاه‌ها در 2سال اخیر دفاتر و واحدهایی ایجاد کرده‌اند که در حال پایش دانش‌آموختگانشان هستند؛ اینکه کجا رفته و چند درصدشان مشغول به کارند و چند درصد بیکار و در چه رشته‌هایی بیشتر جذب کار شده‌اند. در واقع بناست این رصدها در سیاستگذاری‌ها و طرح‌های راهبردی دانشگاه‌ها اثرگذار باشد. این اقدامات قطعا به اصلاح رتبه کمک خواهد کرد اما توجه کنید که نزدیک به 2 دهه دانش‌آموخته تربیت کردیم و هیچ کدام از موضوعاتی که اکنون مطرح می‌کنیم در گذشته مدنظرمان نبوده است؛ یعنی فقط ایجاد دوره و رشته و مرکز مورد نظرمان بوده. شاید در آن مقطع ضرورت داشته و نمی‌خواهم آن سیاست را کلا زیر سؤال ببرم. اما می‌خواهم بگویم در مقاطعی که روی افزایش کمی کار می‌کردیم روی دانش آموختگان‌مان کار نکردیم که بعد از دانش‌آموختگی کجاها مشغول به‌کار می‌شوند. همچنین روی دوره‌های مهارت‌افزایی‌مان کار نکردیم، در واقع روی مسائلی در حال کار هستیم که در گذشته دغدغه سیستم آموزش عالی به‌طور جدی نبوده است.
این بازنگری‌ها و مهارت‌افزایی‌ها بیشتر روی چه مقاطعی انجام گرفته؟
بحث مهارت‌افزایی در مقطع کاردانی انجام شده و کار مبنایی صورت گرفته و هم‌اکنون می‌توان ادعا کرد که سیستم‌های تکنسینی و کاردانی ما براساس نیاز کشور کار می‌کنند. در کارشناسی هنوز این اتفاق نیفتاده و برای وارد کردن بحث مهارت‌افزایی و اشتغال در این دوره‌ها ورود کرده‌ایم. در بحث بین‌رشته‌ای‌ها هم که در دکتری و ارشد بیشتر مطرح می‌شود دانشگاه‌ها در حال تعریف دوره‌ها هستند.
آیا هر چیزی که تصویب می‌کنید لزوما خیلی خوب خواهد بود و نیازهای آینده را کاملا برطرف خواهد کرد؟
امیدوارم دوره‌های جدیدی که راه‌اندازی می‌کنیم ضریب خطای کمی داشته باشند تا در صنعت و جامعه آینده بهترین کاربرد را داشته باشند. ولی قطعا درصدی خطا خواهد بود. باید منتظر بمانیم.
نگاه کلان وزارت علوم بر داشتن طرح مهارت‌افزایی دانشجویان در قالب یک بسته جامع سیاستگذاری چه کمکی به این مراکز می‌کند؟
وجود یک بسته جامع به دانشگاه کمک می‌کند تا از دست زدن به اقدامات مقطعی بپرهیزد و با ربط دادن برنامه‌ها و اقدامات ذیل مهارت‌افزایی، با انسجام و هماهنگی بیشتری به سوی دستاوردهای پیش‌بینی‌شده حرکت کند. روشن است که با حمایت مجلس شورای اسلامی، شورای انقلاب فرهنگی و به‌ویژه سازمان برنامه و بودجه کشور، امکان تداوم و تعالی نهضت مهارت‌افزایی در دانشگاه‌ها فراهم خواهد بود. در شرایط کنونی اقتصادی کشور، این طرح، زمینه و بستر مناسبی برای شتاب بخشیدن به برنامههای توسعه است.
رشته‌های جدید
از مهرماه 1397به‌مدت یک سال (منتهی به شهریور‌ماه 1398) 123برنامه درسی در 4مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری، تدوین و بازنگری شده که از این میان 37مورد رشته جدید بوده است که براساس تقاضای بخش‌های مختلف جامعه و تقاضای بازار کار به نیروی کار ماهر و تخصصی انجام شده است
