فارابی؛ اندیشمند دیروز و متفکر فردا

اصغر ضرابی ـ منتقد و روزنامه‌نگار پیشکسوت

ابونصر فارابی (فاراب 870 میلادی – دمشق 950 میلادی) اندیشمندی بزرگ و فیلسوفی نامدار است. او و حجت‌الحق، ابوعلی سینا، 2 فیلسوف بزرگ اسلامی به شمار می‌آیند. فارابی جز تبحر در فلسفه و منطق در طب و موسیقی نیز سررشته داشت. اما تعلق او به مکتب نوافلاطونی بود که شهرتش را رقم زد. تلاش بی‌وقفه او در تطابق تفکرات افلاطون و ارسطو با الهیات توحیدی، فارابی را به نوشتن شرحیات ارزشمندی بر آثار ارسطو واداشت؛ از این رو او را معلم ثانی نیز نامیده‌اند. (ارسطو به معلم اول شهرت داشت.)
دقت او در تدوین متون فلسفی و تشریح مسائل و موضوعات پیچیده به قدری بود که در قرون وسطی چندین اثر از او در اروپا ترجمه شد. عطش اروپاییان به برخورداری از تعلیمات او در فلسفه و موسیقی معروفیت این فیلسوف و حکیم ایرانی را در غرب موجب شد. نقل قولی از ابن‌سینا دلیل این شهرت و محبوبیت را بر ما آشکار می‌کند: «40بار مابعدالطبیعه را خواندم و نفهمیدم. شرح فارابی را بر این کتاب خواندم و مفاهیم آن را دریافتم.» تاریخ همواره به بزرگی، دانشوری و مناعت طبع او شهادت داده است. معروف است با وجود حمایت مالی «سیف‌الدوله» حاکم وقت از او، فارابی برای گذران زندگی به هزینه ناچیز 4 درهم در روز کفایت می‌کرد و به مکنت دنیا توجهی نداشت. با وجود مخالفت‌های قشریون در طول قرن‌ها جایگاه این فیلسوف شهیر به قدری رفیع است که او را موسس فلسفه اسلامی یا دست‌کم فلسفه او را جزو اصول فلسفه اسلامی دانسته‌اند. از آنجا که فارابی با وجود پذیرش تعدد مکاتب فلسفی، تعدد حقایق فلسفی را رد می‌کرد، با اعتقادی راسخ به وحدت فلسفی و ادله و براهین فراوان در رد اختلاف‌نظری بین افلاطون و ارسطو و تایید پیوند فکری میان این دو سعی وافری داشت. او گرچه در زمان حیات خویش ظاهرا به موفقیت چشمگیری در این زمینه دست نیافت اما درواقع بنای رفیعی از همدلی و نزدیکی فکری را بنیان نهاد که پس از او بسیاری به آن روی آوردند تا کار ناتمام این چهره شاخص حکمت مشاء را پی بگیرند. به این ترتیب باید ابونصر فارابی را از پیشگامان وحدت و تقریب اندیشه در جامعه علمی به شمار آورد. با وجود ارزش والایی که اندیشه‌های فارابی دارد، ترجمه، تحقیق و پژوهش جامع و موسعی در دوران معاصر بر آثار وی نشده است. این کم‌کاری را می‌توان به دلایل متعددی وابسته دانست. با این همه انتظار می‌رود دانشمندان و پژوهشگرانی چون استاد محمدعلی موحد، استاد حسین غفاری و علی‌اصغر حلبی با تحلیل و تبیین همه‌جانبه در آثار او در این زمینه نیز چون عرصه‌های دیگر تاثیرات مثبت و ماندگاری داشته باشند.