دروازه طهران
گفت و گو با «احمد مالکی» پژوهشگر قنات‌ها
فتح دوم تهران با قنات رقم خورد
مرضیه موسوی
بالا آمدن آب‌های زیرزمینی در دهه 40 تهران به دلیل استفاده نکردن از آب قنات‌ها بهانه‌ای بود برای آغاز کار «احمد مالکی» در سازمان آب تهران که مسئول پایین آوردن سطح آب‌های زیرزمینی در جنوب تهران بود؛ شغلی که او را ناچار به تحقیق و شناسایی قنات‌های تهران کرد و نتیجه سال‌ها مطالعه او روی قنات‌های شهر تهران کتابی است با عنوان «قنات در ایران، مطالعه موردی قنوات شهر تهران» که سال 1384 با مقدمه‌ای از محمد ابراهیم باستانی پاریزی به چاپ رسیده است و از آن زمان علاوه بر بخش‌های مطالعاتی شهر تهران و شهرداری در زمینه قنات‌ها، کتاب مرجع دانشجویی هم به شمار می‌رود و در برخی از دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. مالکی متولد سال 1321 است و تاکنون تحقیقات میدانی و بسیار گسترده‌ای در مورد قنات‌های شهر تهران انجام داده است. او می‌گوید: «قنات‌ها امروز به خطری جدی برای تهران تبدیل شده‌اند. چه آنهایی که آب جاری دارند و چه قنات‌های خشک شده. در صورتی که با مدیریت صحیح آنها تنها از 120 قنات می‌توان حدود 120 میلیون مترمکعب آب برداشت کرد.»
دلیل بالا آمدن آب‌های زیرزمینی در جنوب تهران در دهه 40 چه بود؟
تا قبل از سال 1334 که تهران آب لوله‌کشی داشته باشد آب مصرفی مردم توسط 48 قنات تأمین می‌شد. با افتتاح شبکه آب تهران یکی از شروط دادن انشعاب به مردم این بود که دیگر از آب قنات استفاده نکنند. چون آب آلوده وارد شبکه آب لوله‌کشی می‌شد و ممکن بود کل شبکه را آلوده کند. تا قبل از آن میزان ورودی آب به قنات‌ها و حجم برداشت آب توسط مردم تناسبی داشت. اندک اندک با توجه به اینکه کمتر از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شد سطح این آب‌ها هر روز بالاتر می‌آمد. به نحوی که در جنوب تهران به یک مشکل جدی تبدیل شد. بعضی از گودهای جنوبی شهر مثل گود باغچالی در خیابان تختی را آب برداشت و خانه‌ها در آب غرق بودند. فاصله آب تا سطح زمین در برخی نقاط که تا پیش از آن به 10متر می‌رسید به یک‌متر زیر سطح زمین رسیده بود و این یعنی زیرزمین خانه‌ها انباشته از آب شده بود. ایجاد زهکش مهم‌ترین راهکار ما در این زمینه بود.
با این اوصاف به نظر می‌رسد در تأسیس شبکه آب تهران نقش قنات‌ها و تأثیرگذاری آن روی کنترل آب‌های زیرزمینی نادیده گرفته شده بود.
قنات یک تکنولوژی بومی در کشور ماست که تهران هم مثل خیلی از شهرهای کم‌آب از آن استفاده کرده بود. قدیمی‌ترین قنات تهران مهرگرد نام دارد که قدمت آن به 750 سال قبل برمی‌گردد. این قنات از بهجت‌آباد و پایین‌تر از میدان جهاد فعلی آغاز می‌شد و در مسیرش خیابان‌های حافظ، جمهوری و ناصرخسرو و میدان توپخانه را طی می‌کرد تا به بازار می‌رسید و بسیاری از آب‌انبارها و سقاخانه‌های بازار را سیراب می‌کرد. مظهر این قنات درست روبه‌روی شمس‌العماره قرار دارد. امروزه ما با تکنولوژی‌هایی مختلف روشنایی و بالابر و امکانات متنوع بخش بسیار کوچکی از مسیر این قنات‌ها را می‌توانیم پیمایش کنیم. دانش ساخت چنین سازه‌ای به مرور از بین رفته. قنات سیستمی بسیار دقیق است که در زمان قاجار وقتی آقامحمدخان بیرون از دروازه‌ها مانده بود و برادرزاده‌اش قصد شورش علیه او را داشت آقامحمدخان از مسیر قنات‌های تهران خود را به درون حصار شهر رساند و ماجرای فتح دوم تهران رقم خورد.
الان قناتی در تهران وجود دارد که امکان احیا و استفاده از آن وجود داشته باشد؟
بله. اکنون می‌توان 130 قنات را زنده و دوباره از آن استفاده کرد. متأسفانه در سال‌های گذشته ساخت‌وسازهای بی‌رویه و غیراصولی در مسیر این قنات‌ها بسیاری از آنها را از بین برده است. مثلاً برای ساخت مترو حد فاصل قیطریه تا تجریش در یک مسیر 8 کیلومتری 33 قنات، تخریب و آب آن به وسیله زهکش‌ها به مسیرهای دیگر انتقال داده شد. الان در تهران 600 رشته چاه و قنات وجود دارد. مردم بومی و محلی آمار این قنات‌ها را به خوبی دارند و آنها را می‌شناسند اما برای اینکه از ساخت‌وساز در املاکشان جلوگیری نشود هنگام دریافت مجوز ساخت اطلاعی در مورد این قنات‌ها نمی‌دهند. اگر به موقع به این قنات‌ها توجه می‌شد بسیاری از آنها امروز دیگر خشک نمی‌شدند. مثل قنات باغ شاه که تا چند سال پیش آب داشت و مادرچاه آن نزدیک پارک ارم کنونی بود و در مسیر خود محدوده آزادی، پاستور، جامی، سرهنگ سخایی، سی تیر و باغ ملی را سیراب می‌کرد و در آخرین نقطه سر از آبنمای کاخ گلستان درمی‌آورد.
خشک شدن قنات‌ها چه تبعاتی را در پی دارد؟
قنات‌ها امروز به خطری جدی برای تهران تبدیل شده‌اند. چه آنهایی که آب جاری دارند و چه قنات‌های خشک شده. نشست زمین یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که امروزه تهران با آن مواجه است و بزرگ‌ترین صدمه آن را راه‌آهن می‌بیند. در بسیاری از محله‌ها و خیابان‌ها هم شاهد نشست زمین به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی هستیم. از طرف دیگر وقتی مسیر یک قنات مسدود می‌شود این آب به جای دیگری هدایت می‌شود و در مسیر خود خاک را می‌شوید و سست شدن خاک هم باعث نشست زمین می‌شود. تنها قناتی که در تهران سازه‌ای محکم و دیواره‌ها و سقف سنگی دارد قنات سنگلج است. بقیه قنات‌های تهران صرفاً حفره‌هایی در خاک هستند و استحکام زیادی ندارد. آب این قنات‌ها به کانال‌های تهران هدایت می‌شوند و در نهایت به دشت‌ها می‌رسند یا در مسیر خود با فاضلاب مخلوط می‌شوند و به هر حال قابل استفاده نیستند. در صورتی که با مدیریت صحیح آنها تنها از 120 قنات می‌توان حدود 120 میلیون مترمکعب آب برداشت کرد.
قنات‌ها با توجه به قدمت و منحصربه‌فرد بودن معماری‌شان می‌توانند در صنعت گردشگری هم مورد استفاده قرار بگیرند؟
بله. مثل آنچه که در کیش اجرا شده است قنات‌های تهران هم می‌توانند یک سایت گردشگری باشند. من ایده‌ای برای قنات سنگلج داشتم که در محدوده پارک‌شهر قسمتی از آن برای بازدید مردم آماده شود. این قنات‌ها در مسیر خود آسیاب‌هایی در تهران داشتند؛ مثل آسیاب والی در خیابان مازندران، آسیاب‌های مستوفی و گاومیشی در یوسف‌آباد، آسیاب فرمانفرمایان در جنوب خیابان آزادی و آسیاب امین‌آباد که از آثار دیدنی و تاریخی تهران به حساب می‌آیند و می‌توانند تکمیل‌کننده نوع کار قنات‌ها باشند. به‌طوری که در گذشته حمل آرد به مراتب سخت‌تر از حمل گندم بود و از محله‌هایی مثل لواسان، گندم به آسیاب‌ها می‌بردند و آنجا آرد می‌کردند و به کل شهر می‌رساندند. در واقع آسیاب‌ها در محل‌هایی ایجاد شده‌اند که به دلیل شیب زمین برای کنترل سرعت آب باید آن را در سطح زمین ظاهر می‌کردند و دوباره به قنات‌ها برمی‌گرداندند.
