محدودیت واگذاری مراتع

الهام مصدقی‌راد _ خبر‌نگار

سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی کشور در حال تدوین بخشنامه‌ای است تا محدودیت‌های بیشتری در واگذاری مراتع کشور اعمال شود. مراتع ایران 84.8میلیون هکتار وسعت دارد و 52درصد از خاک کشور را شامل می‌شود. بخش قابل توجهی از توان مراتع کشور در سال‌های گذشته، زیر بار فشار چرای بی‌رویه دام و فعالیت‌های صنعتی و معدنی از بین رفتند که پیامدهای مخرب بسیاری برجای گذاشته است. افزایش سیلاب و بالا رفتن قدرت تخریبی آن، هجوم آفت‌های گوناگون به محیط‌زیست و جنگل‌ها و فرسایش خاک از مهم‌ترین پیامدهای نابودی مراتع است.

سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور حالا قصد دارد با صدور بخشنامه‌ای، محدودیت‌های واگذاری مراتع را افزایش دهد. واگذاری مراتع درجه یک کشور پیش از این بخشنامه نیز ممنوع بود. اما بخشنامه جدید تلاش می‌کند محدودیت‌هایی در امکان واگذاری مراتع درجه دو و سه ایجاد کند.
کارشناسان اما در ارزیابی خود از بخشنامه جدید می‌گویند: محدودیت‌های جدید، وسعت قابل توجهی از مراتع را شامل نشده و دست‌اندازی به مراتع کشور همچنان ادامه خواهد یافت. سؤال این است که چرا سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، واگذاری تمامی مراتع کشور را فارغ از درجه‌بندی آنها اعلام نمی‌کند؟ 
از مجموع 84.8میلیون هکتار مرتع در کشور 7.2میلیون هکتار با بیش از50درصد تاج و پوشش در زمره مراتع درجه یک، 21.4میلیون هکتار آن با دارابودن 25تا 50درصد تاج و پوشش به‌عنوان مرتع درجه دو و 56.2میلیون هکتار هم که کمتر از 25درصد تاج و پوشش دارند مرتع درجه سه شناخته می‌شوند.
ممنوعیت واگذاری مراتع درجه یک آنگونه که «ترحم بهزاد» مدیرکل دفتر مراتع سازمان جنگل‌ها می‌گوید چندسال قبل اعلام شده است، با این حساب بیش از 77میلیون هکتار از مراتع کشور در زمره درجه‌دو و سه قرار دارند که بخشنامه جدید تلاش می‌کند بخش‌هایی از این نوع مراتع را هم با قانون ممنوعیت واگذاری مواجه کند. ازجمله آنها نقاطی است که اقدامات اصلاح و احیا و توسعه در آنها انجام شده یا در نقاط بحرانی و مجاور روستاها قرار دارد.
وسعت این نقاط نیز آنگونه که بهزاد به همشهری می‌گوید، هنوز استخراج نشده است. اما براساس گزارش چند روز قبل همشهری با عنوان «عقب‌ماندگی تولید گیاهان دارویی از برنامه ششم» ‌از قول بهزاد نقل شد که اعتبارات اختصاص‌یافته به حوزه احیا و توسعه بسیار کمتر از برنامه است و به همین دلیل امکان تحقق برنامه ششم در این خصوص وجود ندارد. به همین دلیل با توجه به اعتبار غیرقابل‌قبول سازمان جنگل‌ها دراین بخش، نقاط احیا و اصلاح شده وسعت زیادی از مراتع را اشغال نکرده‌اند. دیگر محدودیت‌های تعریف شده دراین بخشنامه هم نمی‌تواند مساحت قابل توجهی از وسعت 77میلیون هکتاری مراتع درجه‌دو و سه را با ممنوعیت واگذاری مواجه کند.

شرایط قابل تغییر مراتع، پاشنه آشیل واگذاری
 هادی کیادلیری، استاد دانشگاه و دانش‌آموخته دکتری جنگل با انتقاد از این بخشنامه در شرف ابلاغ، آن را ناقص و البته مخرب خوانده و به همشهری می‌گوید: «وضعیت مراتع ثابت نبوده و قابل تغییر است. همانطور که با انجام مراقبت‌ها ، قرق‌ها و... می‌توان مراتع درجه دوم و سوم را به درجه اول تغییر داد. انواع فشارها و حرکت شرایط اکولوژیک منطقه به سوی خشکی هم ‌می‌تواند مرتع درجه یک را به درجه دوم و سوم تغییر دهد که دراین شرایط تابلوی ممنوعیت واگذاری از آن‌ برداشته خواهد شد!» 
تغییر وضعیت مراتع از درجه اول به درجات دوم یا سوم، مشخص نیست آن را وارد چه وضعیتی می‌کند. اینکه آیا مرتع در زمره نقاط بحرانی و نزدیک به روستا قرار دارد یا اقدامات احیا و توسعه در آن انجام شده که در این صورت همچنان می‌تواند مهر ممنوعیت را بر پیشانی‌اش حفظ کند، ‌یا شامل هیچ کدام از این مختصات نبوده و می‌تواند به راحتی واگذار شود در هاله‌ای از ابهام قرار دارد که می‌تواند حفاظت از مراتع را با مخاطره جدی مواجه کند.
کیادلیری تنها راه‌حل درست را ممنوعیت واگذاری تمامی مراتع کشور دانسته و می‌گوید: «هیچ کدام از مراتع با هر ویژگی‌ و تقسیم‌بندی‌ای که دارند، نباید اجازه واگذاری داشته باشند. مراتع منابع ملی محسوب می‌شوند و واگذاری آنها تاکنون نیز خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر منابع طبیعی و اکوسیستم وارد کرده است.» 
او با انتقاد از اینکه چندسال قبل با ممنوعیت واگذاری مراتع درجه یک مخالفت شد، می‌افزاید: «وقتی سخن از ممنوعیت واگذاری درجه یک می‌شود، این شبهه ایجاد می‌شود که پس مراتع درجه‌دو و سه چه می‌شوند؟ در واقع نباید روی هیچ کدام از این تقسیم‌بندی‌ها جلو رفت.» مدیرکل دفتر مراتع سازمان جنگل‌ها در پاسخ به این سؤال که چرا ممنوعیت واگذاری در تمامی مراتع را صادر نمی‌کنید؟ دفتر مراتع را گوشت قربانی توصیف می‌کند و می‌افزاید: «با اعلام ممنوعیت واگذاری، ‌حوزه صنعت و معدن ما را متهم می‌کند که جلوی تولید و اشتغال را می‌گیریم. وقتی هم اجازه واگذاری می‌دهیم تشکل‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها انتقاد می‌کنند که منابع طبیعی را از بین می‌برید. گاهی اوقات هم نمی‌توانیم جلوی واگذاری‌ها را بگیریم.»

مراتع چه ارزشی دارند؟
مراتع دارای پوشش بسیار متنوع گیاهی هستند. تنوع این پوشش با قرار گرفتن ریشه گیاهان در اعماق مختلف خاک همراه است که نقش مؤثری در جلوگیری از فرسایش خاک دارد. از طرفی مراتع زیستگاه حشرات گوناگونی هستند که بخش قابل توجهی از آنها به‌عنوان حشرات کنترلگر در محیط‌زیست شناخته شده و حضور آنها مانع از طغیان بسیاری از آفت‌ها می‌شود. 
به گفته دانش آموخته دکتری جنگل، شیوع بسیاری از آفت‌ها در جنگل‌های شمال و زاگرس به‌دلیل ازبین رفتن مرتع و به‌دنبال آن از بین رفتن حشرات کنترلگر در مراتع بود. همچنین مراتع به‌دلیل قرارداشتن در بالادست جنگل‌ها، ‌نقش مؤثری در جذب آب و کاهش خطرات سیلاب دارند. در واقع آنچه سیلاب را سهمگین و خطرساز می‌کند، از بین رفتن مراتع است. ازبین رفتن پوشش علفی مراتع در پی واگذاری‌ها همچنین ‌امکان حاصلخیزی هر ساله خاک را سلب می‌کند.