پول‌پاشی چاره ریزگردهای سیستان و بلوچستان نیست

زهرا رفیعی/خبر‌نگار


بادهای 120روزه خروارها خاک را راهی خانه‌ها و ریه‌های مردمان سیستان و بلوچستان کرده است. پشته‌های خاکی که زمانی پشت دیوارها و یا در حیاط خانه‌ها تلنبار می‌شد حالا سر از داخل خانه‌ها درآورده است. روزگاری این باد گرمای تابستان را از این منطقه کم می‌کرد و حالا با خشکسالی‌های پی‌در‌پی روزگار، مردمان نه‌تنها گرما که باید خاک را مشت مشت از خانه‌‌هایشان دور کنند. 
خشکسالی همه ماجرا نیست، حقابه هامون که بسترش یکی از اصلی‌ترین منشاءهای ریزگرد است نیز از این سرزمین دریغ شده است. بارندگی‌های امسال نشان داد اگر آب باشد چقدر حال و روز منطقه و ساکنانش بهتر خواهد بود اما نه برای همیشه. اگرچه برای کنترل گردوغبار در منطقه «ستاد ملی مقابله با گردوغبار» تشکیل شده و امسال حدد 86 میلیارد تومان از صندوق توسعه ملی برای آن درنظر گرفته شده است با این حال معلوم نیست برنامه‌هایی که سازمان‌های مربوطه برای کنترل گردوغبار پیشنهاد داده‌اند تا چه اندازه در نگهداری مردم در این سرزمین مؤثر است.


برق به‌جای آب 
وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با همشهری درباره بودجه مهار ریزگردها می‌گوید: مبلغ نهایی برای مقابله با گرد و خاک در استان 85.6 میلیارد تومان است که هنوز اعتبار ابلاغ نشده است. در جلسه‌هایی که برای مهار گرد و خاک برگزار شد دستگاه‌های مربوط به تالاب هامون برنامه‌های خود را ارائه کردند و در نهایت این برنامه‌ها در قالب یک سند تنظیم شد. مبلغ اختصاص‌یافته با مدیریت مالی استاندار و دبیری سازمان محیط‌زیست در پروژه‌ها هزینه خواهد شد. این میزان برای شروع خوب است اما میزان خسارات 20ساله خشکسالی بیش از این حرف‌هاست.
او که از مدیران بومی منطقه سیستان و بلوچستان است می‌گوید: در کنار پروژه‌های تدوین شده، باید رویه‌ای را در پیش گرفت که طی آن فشار بخش‌های کشاورزی، دامداری و شیلات را از روی تالاب هامون برداشت. همه می‌خواهند سهم خود را از این تالاب برداشت کنند درحالی‌که گام اول برای مقابله با گردوغبار، حفظ هامون است. دولت در کنار اختصاص 86میلیارد تومان باید برنامه‌هایی را اجرا کند که معیشت مردم از این 3حوزه برداشته شده و به سمت تجارت در مرز افغانستان برود. مرز ایران و افغانستان یکی از امن‌ترین مرزها در این منطقه است و در گذشته‌ مردم مراودات مرزی خوبی در آنجا داشتند. نکته دیگر تضمین تامین حقابه تالاب هامون است که برای آن باید افغانستان را به شرایط ایده‌آلی که در ایران وجود دارد و در افغانستان نیست، وابسته کرد. هم‌اکنون داعش در این منطقه حضور ندارد در نتیجه به راحتی افغانستانی‌ها می‌توانند برق خود را به‌جای ازبکستان از ایران تامین کنند. حضور داعشی‌های افغانستان در مرزهای ازبکستان هزینه زیادی از طریق تخریب دکل‌های برق برای این کشور ایجاد کرده است. ما اگر در ازای تامین برق افغانستان، آب برای شرب و تالاب هامون بگیریم می‌توانیم بخشی از مشکلات گردوغبار را در منطقه حل کنیم.
وی با اشاره به اینکه آبی که امسال به ایران داده شد در نتیجه عدم‌توانایی افغانستان در مدیریت سیلاب بود می‌گوید: آنها یک قطره آب به ما در سال‌های قبل نداده‌اند. ما پتانسیل‌های خوبی در منطقه داریم و می‌توانیم با ایجاد مزارع وسیع تولید برق خورشیدی و بادی نیاز ایران و افغانستان را تامین کنیم. این بودجه اگر 850میلیارد تومان هم بود، برای منطقه آب نمی‌شد. تالاب و زندگی‌های حاشیه آن را فقط آب می‌تواند نجات دهد.

پول جای آب را نمی‌گیرد
وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان با اشاره به اینکه در جلسات ستاد ملی مقابله با گردوغبار سیستان تصمیم بر این شد که بودجه اختصاص یافته صرف پروژه‌های عملیاتی مانند نصب دایک و بتون‌ریزی نشود، می‌گوید: از این مبلغ بخشی برای قرق پناهگاه حیات وحش اختصاص خواهد یافت. چرای دام یکی از مشکلات هامون است. چرای بی‌رویه شتر هیچ سابقه‌ای در تالاب هامون ندارد. احیای بستر تالاب به‌دلیل آبگیری‌های اخیر باعث شده که از جنوب خراسان جنوبی، گله‌های شتر به این منطقه سرازیر شود. متأسفانه شتر مثل دام سبک (گوسفند) از کناره‌های بوته‌ها تغذیه نمی‌کند و سرشاخه‌ها را می‌خورد. در نتیجه گیاه نابود می‌شود. یکی از کانون‌های گردوغبار در این استان، زمین‌های کشاورزی است که در بستر تالاب ایجاد شده است، خوشبختانه بودجه اختصاص‌یافته برای امسال کفاف خرید بخشی از زمین‌های کشاورزی که با تالاب هامون تعارض دارد را می‌دهد. زمین‌های مردم بعضا بر سر راه پروژه‌های تسهیل ورود آب به درون تالاب است. 700هکتار نهال کاری به‌خصوص کاشت نهال «گز گندانی» که به تنش‌های آبی بسیار مقاومند از دیگر پروژه‌هایی است که قرار است با این پول انجام شود این میزان بسیار کم است اما ما از نهالکاری 300هکتاری به 100هکتار رسیده‌ایم و این شروع خوبی است. لایروبی مسیرهای ورودی آب به تالاب هم توسط سازمان‌های دیگر انجام خواهد شد.
تالاب هامون به‌شدت نیازمند آب است. امسال اضافه سیلاب‌ها راهی این تالاب شد و معلوم نیست سال آینده طبیعت برای این منطقه چه بخواهد. وحید پورمردان در این‌باره گفت: این پروژه‌ها راه برون‌رفت از مشکل گردوغبار دراین استان نیست. باید دیپلماسی آب را برای این منطقه فعال کنیم. پیگیری حقابه تالاب هامون باید در اولویت‌های دولت برای این منطقه قرار گیرد. حقابه تالاب هامون 60میلیون مترمکعب است که به هیچ جای آن کفاف نمی‌دهد. 820میلیون مترمکعب حقابه ایران است که دولت افغانستان آن را دریغ می‌کند. 400میلیون مترمکعب آن مربوط به کشاورزی است که در دل آن 60میلیون مترمکعب آب تالاب هامون قرار دارد این در حالی است که گنجایش این تالاب 11میلیارد و نیاز آبی آن 600میلیون مترمکعب در سال است. وقتی گردوغبار در منطقه بلند می‌شود یاد محیط‌زیست می‌افتند؛ درحالی‌که محیط‌زیست باید پس از شرب اولویت منطقه باشد.

ریزگرد‌ها را درمانی در کار نیست
از بودجه حدود 86میلیارد تومانی مهار ریزگرد در منطقه سیستان و بلوچستان قرار است فقط 1.5میلیارد تومان به درمان مردم اختصاص یابد. این در شرایطی است که ریزگردها آنچنان در منطقه گسترش یافته‌اند که بسیاری از عمل‌های جراحی به‌دلیل ورود ریزگرد‌ها به درون اتاق‌های عمل در فصل بادهای 120روزه به تأخیر می‌افتد. غبار را می‌توان در راهروهای بیمارستان‌ها دید. ریه مردم آکنده از غبار است و راه‌حل، تا‌کنون توزیع ماسک بوده‌است. 
دکتر مریم محلوجی‌راد، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات ایمونولوژی، آسم و آلرژی درباره تأثیر گردوغبار بر سلامت دستگاه تنفسی به همشهری می‌گوید: به‌طورکلی ریزگرد‌ها اندازه‌های مختلفی دارند. آن بخش که سایزی بالای 10میکرون دارد، مشکل چندانی برای دستگاه تنفسی ایجاد نمی‌کند چون فیلتر‌های بینی مانع از ورودشان به بدن می‌شود. اما ذرات کوچک‌تر از 10میکرون که شامل 5 تا 10میکرون، 2.5تا 5میکرون و کمتر از 2.5میکرون می‌شوند، خطرناک‌ترین آنها هستند. ذرات کوچک‌تر از 2.5میکرون می‌توانند تا قسمت‌های پایینی ریه نفوذ پیدا کنند و اثرات مخرب‌تری داشته باشند. ذرات 5‌تا‌10میکرون ریه فوقانی را درگیر کرده و بیشتر اثرات تحریکی دارند. البته در مورد ریزگردها ذراتی هم وجود دارند که کمتر از 0.1میکرون هستند و از طریق تنفس و کیسه‌های هوایی وارد جریان خون شده و دست به تخریب بافت‌های ریه، قلب، کبد و... می‌زنند.
او در مورد اثرات مخرب این ریزگرد‌ها می‌گوید: بسته به نوع ریزگرد‌ها اثرات متنوع است ولی نتیجه کاری که برای درمان صورت می‌گیرد، یکسان است. آلوده‌کننده‌های اصلی برای تنفس گازهای CO، نیتروژن و ازن هستند اما ذراتی که از بستر تالاب هامون و رودخانه‌های اطراف بلند می‌شود و در ریه مردم جای می‌گیرد، احتمالا دارای املاح معدنی مانند منگنز، سرب و... است.
 این ذرات اثرات التهابی در بافت دستگاه تنفسی ایجاد می‌کند. علایم التهاب در مخاط دستگاه پوششی ریه سرفه، خس‌خس و تنگی نفس است. این ذرات نه‌تنها کسانی را که زمینه بیماری‌های تنفسی دارند درگیر می‌کند، بلکه افراد سالم را نیز به بیماران مزمن تبدیل می‌کند. مواجهه بلندمدت می‌تواند اثرات تخریبی را تشدید کند. درمان هر دو این افراد به‌صورت کنترل علامتی است. یعنی با داروهای ضد‌التهاب علائم بیماری کنترل می‌شود. تنها راه درمان حذف ذرات آلاینده به‌صورت مطلق است. التهاب اگر زود برطرف شود، عوارض طولانی‌مدت کمتر می‌شود اما اگر مواجهه و التهابات دستگاه تنفسی مکرر باشد، می‌تواند منجر به تخریب بافت پوششی شود و اثرات دائمی برجای بگذارد.

   توفان خارجی و گردوخاک داخلی سیستان و بلوچستان را بحرانی کرد

علی‌محمد طهماسبی بیرگانی، دبیر ستاد مقابله با گرد و غبار با اشاره به اینکه توفان ماسه با منشأ خارجی و گردوغبار با منشأ داخلی هوای این روزهای سیستان و بلوچستان را به شرایط بحرانی رسانده است، از اختصاص حدود 86میلیارد تومان برای مقابله با گردوغبار سیستان در سال‌جاری خبر داد و گفت: در دهه۷۰ که وضع منابع آبی در هامون‌‌ بهتر و میزان رطوبت سیستان بالاتر بود، توفان‌های ماسه‌ای از خارج وارد ایران و تا حد زیادی کنترل می‌شد ولی هم‌اکنون به‌دلیل خشکی هامون و نبود رطوبت در دشت سیستان، توفان ماسه می‌تواند در سطح خاک اثرگذار باشد و خاک را بلند کند البته امسال اگر بارش‌ها و ورود آب به سمت هامون نبود، اوضاع بدتر از شرایط موجود بود. طهماسبی بیرگانی با بیان اینکه سال قبل اعتبار قابل توجهی برای مقابله با گردوغبار سیستان و بلوچستان اختصاص داده نشد و تنها اقدامات اورژانسی صورت گرفت، گفت: خوشبختانه امسال بالاترین اعتبارات گردوغبار برای استان سیستان و بلوچستان با تمرکز بر سیستان درنظر گرفته شده است، به‌طوری که 86.5میلیارد تومان برای این استان پیشنهاد شده ‌که در کمیته ملی گردوغبار هم مورد تأیید قرار گرفته و به سازمان برنامه و بودجه ارسال شده و مورد موافقت این سازمان قرار گرفته است.