خط و شمارش در ایران باستان

محمد باریکانی

تاریخ خط و کتابت در ایران باستان از کجا آغاز شد و انسان از چه زمان در ایران باستان نیاز به اختراع خط و نوشتن پیدا کرد؟ سیمین پیران-باستان‌شناس و موزه‌دار موزه ملی ایران- که در محوطه‌های باستانی جیرفت و ازبکی هم فعالیت‌های میدانی باستان‌شناختی داشته و اکنون مدیر بخش کتیبه‌‌های موزه ملی ایران است، خوانندگان این صفحه را به مخزن کتیبه‌‌های موزه ملی ایران برده است تا تاریخچه پیدایش خط در ایران باستان را به روایت داد‌ه‌‌های موزه ملی ایران بازگو کند. مخزن موزه ملی ایران اتاق‌های متعددی دارد که درهای آنها مانند گاوصندوق‌های بزرگ بانک‌ها باز و بسته می‌شود. یک راهرو در زیرزمین موزه ملی ایران قرار دارد که در مخازن متعدد آن آثار دوره‌های مختلف ایران از پیش از تاریخ و دوران تاریخی ایران نگهداری می‌شود و مخزن کتیبه‌‌های باستانی و گل‌نبشته‌ها و هر آنچه مربوط به خط و کتابت در دوره باستان است در یکی از همان اتاق‌هاست. ورود به مخزن موزه ملی ایران بسیار دشوار است و نیازمند مجوزهای متعدد.  ممنوعیت ورود به مخزن در موزه‌های ایران یک قانون فراگیر است. با این حال این اجازه به همشهری داده شد که مدیر بخش کتیبه‌های موزه ملی  را تا آستانه ورود به سالن نگهداری کتیبه‌ها همراهی کنند و به تاریخچه خط و کتابت در ایران باستان بپردازد. مخزن کتیبه‌های موزه ملی ایران یکی از مهم‌ترین بخش‌های این موزه است که متون و نوشته‌هایی از دوره آغاز نگارش تا دوره ساسانی را در خود جای داده است و خوانندگان این صفحه حالا به این دوران سفر می‌کنند تا بدانند انسان آن دوران با چه خطی، به چه زبانی و چه متونی را به نگارش درآورده است؟

در ایران باستان پس از شکل‌گیری نخستین روستاها و نخستین شهرها، بشر از ساخت ژتون‌های شمارشی به عصر خط و نگارش ورود کرد. باستان‌شناسان در شوش و چغامیش توانستند نخستین نشانه‌های شمارشی متعلق به دوره شوش باستان را بیابند. اما بیشترین تعداد گل‌نبشته‌های شمارشی در شوش پیدا شده است. گل‌نبشته‌هایی از تپه ازبکی، محوطه سفالین، گودین تپه، محوطه باستانی سیلک، تپه ملیان، محوطه باستانی یحیی، شهر سوخته و تپه حصار دامغان نیز  به‌دست آمده است که همگی بیانگر پیشینه خط و کتابت در ایران باستان هستند. آغاز نگارش در ایران باستان به محوطه باستانی شوش بازمی‌گردد؛ درست به زمانی که باستان‌‌شناس‌‌ها ژتون‌های شمارشی را که درون گوی‌های گلی قرار داده شده بود و روی آنها را مهرهای مختلف با اشکال گوناگون منقوش کرده بود به‌‌دست آوردند. آنها گوی‌های مهرشده‌ای یافتند که داخل آنها قطعات شمارشی بود. پیش از آغاز تمدن عیلامی در لایه‌های مرتبط با نخستین تمدن‌ها در شوش 2 که دوره 3800 تا 3100 پیش از میلاد مسیح را شامل می‌شود، برای تبادل کالا و دادوستد در روستاها و بین مردم گوی‌ها برای شمارش به کار می‌رفتند.

 تمدن  شوش3، 3100تا 2900پیش از میلاد مسیح و بدو شکل‌گیری تمدن آغاز عیلام را شامل می‌شود. در دوره شوش 3 بیش از 5هزار سال پیش دریافتند که می‌توانند به‌جای گوی‌های گلی، شمارش را روی گل نبشته انجام بدهند تا هم کارشان آسان‌تر شود و هم‌زمان زیادی برای ساخت ژتون‌ها و گوی‌ها و مهرکردن آنها صرف نکنند.گوی‌ها (Bullae) و گل‌نبشته‌های عددی که نخستین شیوه‌های نگارشی هستند از لایه 18آکروپل (3800تا3400ق.م) شوش به‌دست آمدند. در لایه 17آکروپل (3400-3100ق.م)، گل‌نبشته‌ها بیشتر شکل راست گوشه منظم به‌خود می‌گیرند.  نوشته‌های آغاز عیلامی متن‌های اقتصادی- اداری‌اند؛ در لایه 16 آکروپل دگرگونی‌های بسیاری با لایه‌های پیشین دیده می‌شود. در این دوره گل‌نبشته‌ها شکل‌های راست‌گوشه منظم‌تری دارند. تفاوت اصلی میان این گل‌نبشته‌ها با عددی، شکل‌هایی است که شاید بتوان آنها را «اندیشه‌نگار» (ideogramme) خواند و دیگر اینکه از تعداد نقش مهر‌ها کاسته شده است. پس از پایان دوره آغاز عیلامی تا 2600ق.م یعنی آغاز دوره عیلام قدیم اطلاعی از تاریخ عیلام در دست نیست.

تمدن عیلام به 3دوره عیلام قدیم، عیلام میانی و عیلام جدید تقسیم می‌شود. در عیلام قدیم آنطور که در این تصویر مشاهده می‌شود خط میخی به زبان اکدی بر گل‌نبشته‌ها به‌صورت عمودی چهارگوش نوشته می‌شد. این خط که نخست در جنوب میانرودان، شکل گرفت نزدیک به 2500سال تدوام داشت. گرچه مدارک و شواهد نشان می‌دهند که شاید قومی پیش از سومریان که بومیان قدیم میانرودان بوده‌اند، نخستین ابداع‌کنندگان خط میخی بوده‌اند اما در واقع سومریان بودند که سرانجام خط را به‌صورت منسجم در آوردند و به دیگر قوم‌ها دادند و از آن پس هر قومی آن را با زبان خود هماهنگ کرد و به‌کار گرفت. خط میخی در ایران به دوگونه به‌کار برده شد؛ در دوره عیلام قدیم این خط برای نوشتن به زبان‌های سومری و اکدی و در دوره عیلام میانه برای نوشتن زبان بومی با زبان عیلامی مورد استفاده بوده. اینگونه خط‌ها تا پایان پادشاهی هخامنشی در ایران به‌کار برده شده‌اند و پس از هخامنشیان، خط و زبان اکدی و سومری در مدارس بابل تا سال75 میلادی ادامه یافت. از شاهان دوره عیلامی نو (سده‌های 7و 8ق.م) نوشته‌هایی به‌دست آمده است. در زمان شاهان هخامنشی نیز اینگونه نوشتن ادامه داشت. از عیلام قدیم متنی حقوقی نیز برجای مانده است که موضوع آن خرید یک مزرعه در 1680سال پیش از میلاد مسیح است. بخشی از این گل‌نبشته اینگونه که به‌وسیله دکتر حسین بادامچی ترجمه شده چنین است: «...آقای سین ایمگورانی از آقایان پوزورمامی و اینشوشینک ایلی خریداری کرد... . او برای ثمن کامل این مزرعه مبلغ یک مینا (500گرم، برابر 60شقل) و پنج شقل نقره پرداخت کرد. این مبلغ برای آزاد کردن (زمین توقیف‌شده) یا (وام در ازای) وثیقه نیست، بلکه ثمن کامل است. همانطورکه پدر برای پسرش خریداری می‌‌کند، سین ایمگورانی این مزرعه را به‌طور دائمی از پوزور مانی و اینشوشینک ایلی خریداری کرد؛ این معامله تحت حمایت (کیدینو) اینشوشینک است. در آینده و برای همه نسل‌ها، درخصوص ادعاها و دعاوی (راجع به مالکیت زمین مورد معامله) پوزور مانی و اینشوشینک ایلی در برابر سین ایمگورانی ضامن هستند. اگر کسی راجع به این مزرعه ادعای مالکیت کند و آن را (از طریق دادگاه) توقیف کند، باغ آقای پوزور مانی به وسعت 4بان (40 لیتر) غله که پایین این مزرعه قرار دارد، به‌عنوان وثیقه توقیف می‌شود... هرکس این قرارداد را نقض کند، دست و زبانش بریده می‌شود و ده مینا نقره (به‌عنوان خسارت) پرداخت می‌کند. و علامت (کیدینو) خداوند اینشوشینک او را مجازات می‌کند.»

گل‌نبشته‌های مدرسه‌ای نیز در دوره عیلام قدیم که عمدتا به زبان سومری در ایران رواج داشت در شوش یافت شده و قدمت آنها، به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح و بیش از 5هزار سال پیش می‌رسد. این متون مشق شب هستند و نمونه‌هایی از اشکال آنها به شکل عدسی است و طوری طراحی شده بود که کف دست دانش‌آموز قرار بگیرد و آنها مشق‌هایشان را پایین سرمشق معلمان بنویسند. معلم‌‌ها نیز که دو خط سرمشق بر این مشق‌ها نوشته‌اند، پشت این تبلت‌ها هجاها و ترجمه اکدی آن را نوشته‌اند.

جام مرودشت یکی از بی‌نظیرترین جام‌های یافته شده که از مرودشت فارس است و نقوش زیبای آن بیانگر نوع پوشش بانوان آن زمان است. بالای این نقوش اما کتیبه‌ای به خط عیلامی خطی دیده می‌شود که در2100سال پیش از میلاد مسیح یعنی دوران پادشاهی پوزوراینشوشیناک در پایان دوره اوان از دوره عیلام قدیم، اختراع و با پایان پادشاهی وی به پایان رسید.

بیشترین نوشته‌های عیلامی متعلق به دوران هخامنشی است که به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ نوشته‌های شاهی که غالبا به 3خط و 3زبان فارسی باستان، عیلامی و بابلی هستند. همانند سنگ‌نوشته‌ها و دیوارنوشته‌ها و دیگری سندهای اداری موسوم به نوشته‌های بارو و خزانه تخت‌‌جمشید که در‌بردارنده نقل و انتقال‌ها، پرداختی‌ها و دریافتی‌های به‌اصطلاح اداره دارایی ایالت پارس از سال سیزدهم داریوش بزرگ تا سال هفتم اردشیر اول هستند. ویژگی خاص زبان عیلامی دوره هخامنشی سبب شده تا بتوانیم زبان عیلامی این دوره را به‌مراتب بیشتر و بهتر از عیلامی دوره‌های پیشین دریابیم. برگردان آنچه در این تبلت نوشته شده است از ترجمه متن عیلامی به زبان انگلیسی به‌وسیله ریچارد هلک، چنین است: «8 گاو، فراهم شده ایردوماترا، از جانب شاه توزیع شد، در 4 دهکده، در سال بیست و دوم (پادشاهی داریوش)». از حدود سده‌های هشتم و هفتم قبل از میلاد کاربرد خط آرامی که با مرکب نوشته می‌شد، در میانرودان رایج شد و سپس به ایران راه یافت. نشانه‌های این خط را در زمان شاهان هخامنشی، روی گل‌نبشته‌های عیلامی و متن‌هایی که فرمان‌های شاهان هخامنشی به سرزمین‌های غربی ایران بود نیز می‌توان دید.

پس از هخامنشیان، خط و زبان آرامی گسترش یافت و در همه سرزمین‌های غرب آسیا جز در مدرسه‌های جنوب میانرودان مورد استفاده قرار‌گرفت. صورت ایرانی‌شده خط آرامی در ایران برای نوشتن زبان‌های پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی، به‌صورت سنگ‌نبشته‌ای و کتابتی همراه با هزوارش‌هایی از آرامی به‌کار گرفته شد و سپس خط جدید و کامل اوستایی از آن به‌وجود آمد. با ورود اسلام به ایران تا چندین سده شیوه نوشتاری پهلوی ساسانی در نوشته‌های دینی زرتشتیان ادامه یافت. اما از همان سده‌های آغازین اسلام، خط‌های نوشتاری عربی که خود نیز از آرامی گرفته شده بودند، جایگزین پهلوی ساسانی شدند. سفال‌نبشته (استراگون) که در محوطه باستانی صددروازه سمنان یافت شد، نوشته‌ای آرامی در دوران اشکانیان است که بر آن نام افراد با میزانی که از محتویات داخل ظرف سفالی دریافت کرده‌اند نوشته شده است..

براساس توضیحات موزه ملی ایران درخصوص خط آرامی سفال‌نبشته‌ها در دوران تاریخی ایران، تقریبا از اواسط دوره هخامنشی اسباب نگارش روزمره از گل‌نبشته به سفال‌نبشته، پارچه‌نبشته، و چرم‌نبشته تغییر کرد. متأسفانه به‌جز تعداد انگشت‌شماری چرم‌نبشته- ازجمله نمونه‌ای از اورامانات کردستان که اکنون در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود- باقی متون دوره اشکانی سفال‌نبشته هستند که نمونه‌های زیادی از آن در کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه‌های باستانی در گوشه و کنار ایران فرهنگی به‌دست آمده‌اند. بزرگ‌‌ترین مجموعه از سفال‌نبشته‌های دوره اشکانی از شهر نسا - نخستین پایتخت اشکانیان- در نزدیکی مرو امروزی به‌دست آمده و به کوشش زبان‌شناسان ترجمه شده است. دو نمونه‌ای که در این تصویر به نمایش گذاشته شده‌اند هر دو به اوایل دوره اشکانی (حدود 200تا 100قبل از میلاد) تعلق دارند.