حرکت در چارچوب برجام

امیرعلی ابوالفتح/ کارشناس روابط بین‌الملل
جمهوری اسلامی ایران از روز یکشنبه 16تیر، دومین گام را برای کاهش تعهدات خود در چارچوب توافق هسته‌ای - برجام- برداشت. با این تصمیم، ایران، سقف غنی‌سازی‌ 3.67درصد را پشت سر گذاشت. گفته می‌شود در شرایط کنونی، درصد غنی‌سازی‌ اورانیوم از سوی ایران به حدود 5درصد افزایش خواهد یافت، با این حال، مقامات مسئول اعلام کرده‌اند از این پس، درصد خلوص اورانیوم براساس نیازهای کشور تعیین می‌شود و ممکن است تا 20درصد نیز افزایش یابد.

پیش از این نیز در گام نخست که چند روز پیش برداشته شد، میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران از رقم 300کیلوگرم - میزان درنظرگرفته شده در توافق برجام- فراتر رفت. پیش‌بینی می‌شود درصورت خودداری یا ناتوانی اروپا از عمل به تعهدات خود در قبال توافق هسته‌ای با ایران، جمهوری اسلامی گام سوم خود را 60روز دیگر بردارد.

این اقدامات تاکنون در چارچوب توافق هسته‌ای میان ایران و گروه 1+5 در سال‌2015 در وین اتریش بر‌داشته شده است. در بند‌26 این سند پس از تشریح تعهدات طرف اروپایی برای برداشتن تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران و خودداری اروپا از تحمیل تحریم‌های جدید آمده است: «‌ایران اعلام کرده است که تحمیل چنین تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای را به‌منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود.» در بند‌37 همین توافق نیز ذکر شده است: «چنانچه تحریم‌های جزئی یا کلی مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به‌منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد نمود».

اکنون قریب به یک سال از زمان بازگشت تحریم‌های هسته‌ای آمریکا علیه ایران می‌گذرد. دونالد ترامپ روز 8‌ماه مه‌2018 فرمان خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران را امضا کرد و تحریم‌های آمریکا بعد از 90 و 180 روز بار دیگر علیه ایران به اجرا گذاشته شد. ضمن اینکه دولت کنونی آمریکا در اقدامی افراطی‌تر از دولت قبلی این کشور، سیاست به صفر رساندن صادرات نفت ایران را به مورد اجرا گذاشت.

از سوی دیگر، اروپا با وجود تأکید بر ماندن در برجام، طی‌ ماه‌های اخیر هیچ اقدام عملی در جهت عمل به تعهدات برجامی خود انجام نداده است؛ ازجمله اینکه از خرید نفت ایران سر  باز می‌زند، دسترسی ایران به سیستم بانکی ازجمله سوئیفت را قطع کرده و شرکت‌های اروپایی نیز از ایران خارج شده‌اند.

اکنون با توجه به خروج داوطلبانه آمریکا از برجام و ناتوانی اجباری اروپا در عمل به تعهدات برجامی، ایران با استناد به توافق هسته‌ای، به شکل تدریجی تعهدات خود را کاهش داده است. این تعهدات شامل تجدید‌نظر در میزان اورانیوم غنی‌شده، درصد خلوص اورانیوم، تعداد سانتریفیوژها، نوع سانتریفیوژها، میزان ذخایر آب‌سنگین و بازطراحی نیروگاه آب‌سنگین می‌شود. با این حال، اکنون در 2 مورد یعنی ذخایر اورانیوم غنی‌شده و میزان خلوص اورانیوم غنی‌شده، ایران تعهدات خود را در قبال توافق هسته‌ای کنار گذاشته است.

این توافق زمانی حاصل شد که طرفین بعد از قریب به 10سال مذاکرات فشرده، سرانجام میان حقوق و تکالیف طرف‌های مذاکراتی به توافق رسیدند. به‌عبارت دیگر، ایران در ازای محدودسازی برنامه هسته‌ای خود، از مزایای لغو و تعلیق تحریم‌ها و همچنین همکاری‌های علمی و صنعتی در حوزه هسته‌ای برخوردار شد و در مقابل نیز، آمریکا و اروپا در ازای اقدامات ایران و اطمینان از اعمال دقیق‌ترین نظارت جهانی بر فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی، تحریم‌های خود را لغو یا تعلیق کردند.

این روند یک سال پیش به شکل یکجانبه از سوی دولت ترامپ کنار گذاشته شد و ایران بعد از گذشت این مدت در قالب راهبرد صبر استراتژیک، مسیر جدیدی را در پیش گرفت.

جمهوری اسلامی در هفته‌های گذشته به کرات اعلام کرده است که به محض اجرای تعهدات اروپا به ایران در قالب برجام، به‌ویژه ادامه خرید نفت ایران و از‌سرگیری همکاری‌های بانکی، تهران به سرعت به وضعیت تعیین‌شده در برجام بازمی‌گردد. ضمن اینکه اگر اقدام متقابل ایران در برابر مانع‌تراشی‌های آمریکا و بی‌عملی اروپایی، در نهایت به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت بینجامد، چه بسا تهران، خروج از پیمان منع اشاعه تسلیحات اتمی - ان‌پی‌تی - را در دستور کار قرار دهد. از این رو، برعهده آمریکا به‌عنوان کشور خارج‌شده از برجام و 5کشور باقیمانده در آن شامل آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و چین است که مسیر حل اختلافات را برای نجات برجام طی کنند، در غیراین‌صورت، تا چند‌ماه دیگر، اثری از توافق هسته‌ای باقی نخواهد ماند و پیامدهای سیاسی- امنیتی آن برعهده طرف‌های عهدشکن خواهد بود.