چابهار، چالش‌ها و آینده پیش‌رو

سمیرا غلامی- محمد رضا مقیسه/روزنامه‌نگار


از هر طرف که به توسعه‌نیافتگی ایران می‌نگری جغرافیا، فرهنگ و سیاست مانند نقاط درهم تنیده‌ای است که مؤلفه‌های مهم تصمیم‌گیری اقتصادی را تشکیل می‌دهند. در خلال سفرهای علمی - تفریحی خود به نقاط مختلف ایران‌، این بار با انتخاب مقصد چابهار شاهد موارد بسیاری در حوزه توسعه‌نیافتگی بودیم که با دیگر نقاط ایران تفاوت دارد. اما آنچه در شرایط کنونی توجه را به لحاظ اقتصادی (و در مسیر توسعه کشور) جلب می‌کند حذف یا تعلیق تحریم این بندر از سوی ترامپ و آمادگی همکاری اقتصادی و سرمایه‌گذاری کشورهای همسایه به ویژه پاکستان و هندوستان در این منطقه است. از سوی دیگر، ابعاد دیگری هم در این بندر قابل بررسی است که در کنار هم منجر به تمرکز سیاست‌گذاری (حتی در اسناد بالادستی) کشور در این بندر شده. در اینجا فقط سعی شده چند بعد کلیدی و به هم مرتبط به اختصار در کنار هم بررسی شود تا شاید بتوان گره‌های مرتبط را بازشناخت و راهی برای باز کردن آنها یافت.

موقعیت جغرافیایی چابهار 
مساحت این شهر 9739 کیلومتر مربع است که 130 کیلومتر مرز خاکی با کشور پاکستان و 115 کیلومتر مرز آبی دارد (کل مساحت ایران 6/1 میلیون کیلومتر مربع خاکی و 2800 کیلومتر آبی است). بندرچابهار تنها بندراقیانوسی مرتبط با اقیانوس هند و نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه به آب‌های آزاد است. همین امر امکان مبادله بین‌المللی را در این بندر و در واقع کشور فراهم کرده و با توجه به 2 نکته نخست - تعلیق از فهرست تحریم‌های ترامپ و طرح احتمال بستن تنگه هرمز به دلایل سیاسی از سوی ایران- موقعیت این بندر را برای ایران و کشورهای همسایه استرات‍‍ژیک کرده است. 

وضعیت اجتماعی چابهار 
جمعیت این شهر حدود 290 هزار نفر یعنی حدود 3 درصد جمعیت کشور است. حدود 60 درصد جمعیت این بندر در حاشیه شهر زندگی می‌کنند و وضع بهداشت و آموزش آنها نامناسب است. همین رقم حاشیه‌نشینی یک پیام شفاف دارد؛ فقر. متاسفانه فقر درآمدی منجر به فقر آموزش و سلامت می‌شود. فردی که فقر آموزش و سلامت دارد هم مجدد به فقر درآمدی می‌رسد و این ماجرا چون چرخه‌ای معیوب عمر انسانی را صرف تامین ابتدایی‌ترین نیازها می‌کند. این مساله در سطح کلان، هزینه بالایی برای کشور دارد. فرد فقیر در عمل، تولیدی به جامعه اضافه نمی‌کند و متاسفانه عوارضی چون اعتیاد، شیوع ویروس HIV، نادیده گرفتن حقوق زنان، بیماری‌های روانی و افسردگی و گه‌گاه جرائمی چون فرزندکشی و همسرکشی را در ارتباط با این آسیب شاهد خواهیم بود و این مسائل در چابهار نسبت به دیگر شهرها بیشتر به چشم می‌خورد. 
به نظر می‌رسد عمده دلیل حاشیه‌نشینی در این بندر ضعف آموزش و فرهنگ نامناسب است. با توجه به این شرایط، انگیزه تکدی‌گری برای پاسخ به حداقل نیازهای اساسی انسانی افزایش می‌یابد. کوچک‌ترین تلاش برای بیرون آمدن از این چرخه شوم مصرف شدن و مصرف کردن در ابتدایی‌ترین سطح زندگی، به بن بست رسیدن و ترس و بی‌سوادی یا نداشتن پس‌انداز به عنوان سد بزرگی پیش‌روی آنان قد علم می‌کند. 
در نهایت عمق فاجعه در میان برخی از این حاشیه‌نشین‌ها دیده می‌شود که بدون شناسنامه‌اند. این خود بدان معناست که از کوچک‌ترین حق یک انسان که هویت انسانی - ملی‌ است و به دنبال آن حقوق دیگر چون آموزش و بهداشت عمومی و اولیه محرومند. 
 
وضعیت اقتصادی چابهار 
این شهر به طور عمده از 2 بخش منطقه آزاد و بافت سنتی تشکیل شده است. عمده اشتغال این شهر صیادی است. سوزن‌دوزی، سکه‌دوزی، حصیر‌بافی، ساخت صنایع دریایی و نیز ابزار و آلات موسیقی از دیگر اشتغالات مردم بومی این شهر است. 
بندر چابهار دارای 2 بندر و 10 اسکله است. 2 بندر اصلی در این شهر، شهید ‌بهشتی و شهید ‌کلانتری است. ظرفیت بندر شهید‌ کلانتری حدود 2 میلیون و 500 هزار تن و بندر شهید ‌بهشتی بیش از 5/8 میلیون تن است. هم‌اکنون نیز کشتی‌های 100 هزار تنی قابلیت پهلوگیری دارند و این مهم می‌تو‌اند نقش مهمی در واردات و صادرات کالاهای اساسی و عمومی داشته باشد. 
 از مـــهــم‌تـــریـن زیرساخت‌های هر بندر، سازه‌ها، ترانشیب و اسکله‌هایی است که قادر به تسهیل حمل‌و‌نقل دریایی و انتقال به خشکی باشند. بنا به گفته نماینده چابهار در مجلس، با وجود این‌که فاز نخست بندر شهید‌ بهشتی چابهار با سرمایه‌گذاری بیش از یک میلیارد دلار افتتاح و به بهره‌برداری رسید، اما متاسفانه در بیرون از بندر، حتی از گیت خروجی آن، فکری برای ساخت جاده کمربندی نشده است.  در حوزه واردات، میزان واردات در سال 95 به بنادر جنوبی (جز چابهار) حدود 13867 هزار تن و به چابهار حدود 167 هزار تن بوده است. میزان صادرات از بندر چابهار در سال 95 هم 65 هزار تن و از سایر بنادر جنوبی 23760 هزار تن به خارج از ایران گزارش شده است. در مقایسه واردات و صادرات نسبت به سال‌های قبل، شاهد کاهش میزان صادرات و واردات در چابهار و افزایش در سایر بنادر جنوبی هستیم.  این مساله می‌تواند جنبه‌های مختلفی داشته باشد که یکی از آنها زیرساخت‌های مناسب حمل‌و‌نقل از بندر چابهار به سایر نقاط ایران و عبور از ایران به سایر کشورهای همسایه است. 
اما از مشوق‌های مهم داخلی و خارجی و نیز مزایای اقتصادی بندر چابهار می‌توان به تخفیف تخلیه و بارگیری کالا، انبارداری و توقف کشتی در کنار اسکله این بندر اشاره کرد. 

موقعیت ارتباطی - اقتصادی چابهار
 از مجموع 3 کریدور حمل‌و‌نقل جهانی، 2 کریدور از ایران می‌گذرد و چابهار نقطه عبور جنوبی‌ترین کریدور شرقی - غربی جهان خواهد بود. این کریدور از «دروازه ابریشم» در چین آغاز می‌شود و قلب اقتصاد این کشور یعنی استان کانتون را تغذیه کرده و به سرزمین آسیای جنوب ‌شرقی می‌پیوندد و پس از طی این مسیر وارد هندوستان شده و با پوشش مهم‌ترین شهرهای این ناحیه به چابهار می‌رسد. 
با توجه به این شرایط زیرساخت‌های ارتباطی بندر چابهار حائز اهمیت است. با این حال، متاسفانه آزادراهی که نیاز ترانزیت کالا به داخل کشورو نیز به کشورهای همسایه شرق و شمال ‌شرقی است تقریبا تا انتهای شمال و غرب این استان وجود ندارد و همین امر نقل‌ و ‌انتقال و ارتباط را سخت می‌کند. 
درباره راه‌های هوایی هم می‌توان گفت فرودگاه چابهار دارای 2 پایانه مجزا برای پروازهای داخلی و بین‌المللی، 2 باند پروازی به طول 3785 و 2743 و به عرض 45 متر است. لازم به ذکر است که این فرودگاه حدود 45 کیلومتری این بندر و در واقع در شهرستان کنارک واقع شده است. لذا در چابهار نیاز به فرودگاه بین‌المللی است که بتوان برای ارتباطات بیشتر از آن بهره گرفت.  درباره ریل راه‌آهن به عنوان یکی دیگر از مسیرهای ارتباطی، باید گفت این بندر به طور مستقیم با شمال ایران ارتباط ندارد. بنابراین تامین این مسیر ریلی دیگر نیاز ارتباطی این بندر با داخل کشور و نیز اتصال به کشورهای همسایه به عنوان کریدور جنوب - شمال در سطح بین‌المللی است. 
فاصله زاهدان تا چابهار 670 کیلومتر است که ظاهرا مسیر ریلی آن از سال 92 در حال اجراست و از دروازه اسکله شهید بهشتی آغاز شده و از کنارک و ایرانشهر و خاش گذشته و به زاهدان می‌‌رسد. هند قصد ساخت این خطوط ریلی تا زاهدان را دارد. آنچه اهمیت دارد، این است که چنین مسیر ریلی‌ای در شرایط کنونی فوق‌العاده استراتژیک بوده و باید هرچه سریع‌تر ساخته شود. 


 جمع‌بندی
در بررسی ابعاد جغرافیایی، زیرساختی، اجتماعی و اقتصادی بندرچابهار این مساله روشن می‌شود که زیرساخت‌های عمرانی و انسانی گسترده‌ای در این بندر لازم است که بسیار مورد غفلت قرار گرفته. اگرچه گه‌گاه تدابیری برای بهبود وضع اقتصادی یا زیرساخت‌های عمرانی اندیشیده شده، اما اقدامات عاجل در سطح وسیع صورت نگرفته است. در هر حال، موقعیت استراتژیک این بندر در منطقه و در سطح جهانی به عنوان کریدوری مهم برای تجارت جهانی، در درجه نخست به اتصالات جاده‌ای و ریلی نیازمند است و در درجه دوم بهبود زیرساخت‌های دریایی چون اسکله و ملزومات ترانزیت و ترانشیپ.  متاسفانه این‌طور به نظر می‌رسد که تدابیر بهبود وضع انسانی در این منطقه به شدت قربانی دیگر سیاست‌ها شده است و بدین ترتیب، عمده مردم این منطقه با فقر و نابرابری، بحران آموزش و وضع بهداشتی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. اما باید این نکته را در نظر داشت که تا آموزش و بهداشت اولیه و عمومی نباشد، سرمایه انسانی هم ساخته نمی‌شود و در نهایت باید هزینه بسیاری به دلیل انحراف‌های سرمایه انسانی پرداخت. همین امر نشانه‌ای از بحران بزرگ‌تر و زوال اجتماعی - اقتصادی محسوب می‌شود.  همچنین بی‌تردید دولت باید با نگاه کلان به مسائل در مسیر بهبود محیط کسب‌ و ‌کار، رقابت‌پذیری اقتصادی،‌ توسعه عادلانه و متوازن منطقه‌ای، تمرکز‌زدایی و مشارکت موثر اجتماعی، کارآمدی نهادی توسعه‌ای و سیاست‌ها و ابزار رفاه و تامین اجتماعی گام‌های پرشتاب اساسی‌تری برای این مناطق بردارد. 
معنی و مفهوم آن این است که دولت باید در رونق‌بخشی اقتصاد و رفع موانع،‌ اشتغال جوانان و دانش‌آموختگان و توانمند‌سازی مردم این منطقه، حمایت موثر از گروه‌های کم‌درآمد و کارسازی یارانه‌های حمایتی، توجه بیشتر به عزت و کرامت فرهنگیان، کارمندان، کارگران و افراد فرودست داشته باشد. 
ضمنا با توجه به شرایط جهانی و تشدید شدن تحریم‌ها و محدودیت‌ها، دولت علاوه بر این‌که نباید اجاره دهد وضع اقتصادی و اجتماعی و وضع معیشت و فضای کسب و کار مردم دچار اختلال شود، متقابلا باید با استفاده از نیروی انسانی مستعد و دلسوز منطقه اقدام به آواربرداری از این ویرانه‌های بر جای مانده از سیاست‌های گذشته کند. 
امید است در این راستا با هم‌گرایی همه‌جانبه گروه‌های مختلف، کلیت حاکمیت و ملت در یاری رساندن به این منطقه استراتژیک کشور، شاهد دستاوردهای قابل‌قبول و رضایت‌بخش باشیم.