گفت و گو
آماده‌باش همیشگی برای ویبره تهران
گفت‌وگو با رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران درباره چگونگی مقابله با زلزله پایتخت
مهدی واعظی:
زلزله تهران دوباره در حال فراموش‌شدن است و ترسی که همین چند هفته پیش، چهار ستون بدن بسیاری از شهروندان تهرانی را لرزاند حالا از بین رفته اما آنهایی که از رشته ژئوفیزیک و علوم مرتبط با آن اطلاعات کافی دارند شب‌ها با خیال آسوده سر بر بالین نمی‌گذارند؛ چراکه شاید فقط آنها به‌درستی با مفهوم زلزله و تبعات آن در شهری مثل تهران آشنا باشند. تا همین چند سال پیش تصور می‌شد که در صورت وقوع زلزله در کلانشهر تهران، یک فاجعه انسانی رخ بدهد؛ خیلی‌ها هم با طنزی که رگه‌هایی از واقعیت را در خود پنهان داشت، دست‌به‌دعاشدن را بهترین راه برای مصونیت شهر در برابر پدیده‌ای به نام زلزله می‌پنداشتند؛ اما حالا مدیریت شهری قصد دارد ابتکار عمل را به دست بگیرد و برای روزهای مبادا فکری بکند؛ نخستین گام هم تهیه طرح مقابله با زلزله تهران و ارائه آن به مجلس از سوی شهردار تهران بوده است. بر اساس این طرح تلاش خواهد شد که زیرساخت‌های لازم برای مواجهه با پدیده زلزله در شهر تهران ایجاد شود. اگرچه فعلا تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم. احمد صادقی ـ رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ـ از صورت‌گرفتن اقدامات مثبتی در آینده نزدیک خبر می‌دهد. با او درباره میزان زلزله‌خیزی پایتخت گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.
بالاخره منتظر زلزله شدیدتر در تهران باشیم یا احتمال آن کم است؟
به طور کلی باید بگویم که کشور ما روی کمربند لرزه‌خیزی زمین قرار دارد. در نقشه جهان، پهنه‌بندی لرزه‌خیزی زمین انجام شده و کشور ما هم در همان پهنه‌ای قرار گرفته که به فلات ایران معروف است. در حقیقت فلات ایران در منطقه لرزه‌خیزی واقع شده و اساسا فلات‌ها بر خلاف جلگه‌ها، مناطق زلزله‌خیزی هستند. زمین‌شناسان حرکت صفحه‌های زمین را عامل اصلی زلزله می‌دانند. صفحه ایران از جنوب، تحت فشار صفحه عربستان و از غرب، تحت فشار صفحه اوراسیا است؛ رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس هم به دلیل همین فشار در طول قرن‌ها به‌وجود آمده است. اگر این حرکات زمین نبود، فلات ایران با این جغرافیا اصلا به وجود نمی‌آمد و یک زمین صاف به شکل کویر بود. این تنوع آب‌وهوایی و چهارفصل‌بودن کشور، به دلیل همین حرکات زمین است که البته عوارضی مثل زلزله را هم به دنبال دارد. این دانسته‌ها به ما می‌گوید که پدیده زلزله در کشور ما یک پدیده کاملا عادی‌است؛ پس نباید از این واقعیت فرار کرد؛ برعکس، باید خودمان را برای مقابله با آن آماده کنیم.
شما درباره وضعیت کلی کشورمان گفتید. اوضاع تهران نسبت به شهرهای دیگر کشور چگونه است؟
وقتی صحبت از زلزله می‌کنیم باید سراغ عامل اصلی آن که همان گسل‌ها یا شکستگی‌های زمین است برویم. طول این گسل‌ها با توان زلزله‌ای که می‌توانند ایجاد کنند، نسبت مستقیم دارد. هر قدر طول این گسل‌ها بلندتر باشد توان لرزه‌خیزی با شدت بالاتری خواهند داشت و هر چه کوتاه‌تر باشند، برعکس. در واقع می‌توان بر اساس طول گسل‌ها تا حدودی میزان و توان زلزله‌ای را که توسط آنها ایجاد می‌شود پیش‌بینی کرد. در دشت تهران و اطراف آن 4گسل با طول بلند وجود دارد و بر‌اساس گفته‌های زمین‌شناسان، این گسل‌ها پتانسیل ایجاد یک زلزله 7ریشتری و حتی بالاتر را دارند. بسیاری از شهرهای دیگر کشور هم همین ویژگی را دارند؛ چون شهرها معمولا در جاهایی شکل گرفته‌اند که در زمین آنها به دلیل همین شکستگی‌ها، آب‌های زیرزمینی و جاری وجود دارد.
با وجود این تهدید جدی که در پایتخت وجود دارد، چرا هم مردم و هم مسئولان، فقط بعد از وقوع زلزله به فکر می‌افتند و این تهدید، زود هم به فراموشی سپرده می‌شود؟
واقعیت این است که زلزله یک پدیده نادر ـ به لحاظ دفعات وقوع آن در طول زندگی یک فرد‌ـ به حساب می‌آید؛ طوری که شاید یک نفر، فقط یک بار در طول زندگی خودش چنین اتفاقی را تجربه کند و حتی این امکان وجود دارد که یک نسل، حتی یک بار هم با چنین پدیده نادری مواجه نشوند. بازه‌های زمانی 200ساله، 300ساله و حتی بالاتر میان زلزله‌ها، باعث می‌شود بگوییم که زلزله یک پدیده نادر است. مردم تهران آخرین بار به طور جدی در سال1341 و در زلزله بوئین‌زهرا با این پدیده مواجه شدند و ترسیدند؛ بعد هم زلزله‌های رودبار و کجور و زلزله اخیر ملارد را داشتیم که در تهران احساس شد. طبیعی‌است وقتی با پدیده‌ای، بسیار کم مواجه می‌شویم یا آن را فراموش می‌کنیم و یا توجهمان به آن، کمتر می‌شود. شاید اگر مثل کشور ژاپن به شکل مکرر با زلزله درگیر می‌شدیم برای آمادگی مواجهه با زلزله، بیشتر برنامه‌ریزی می‌کردیم. البته باید یادمان باشد که اگرچه زلزله، پدیده نادری محسوب می‌شود، اگر رخ بدهد، نسبت به پدیده‌های طبیعی دیگر مثل طوفان، سیل یا خشکسالی، هم سریع‌تر رخ می‌دهد و هم میزان تخریب و تلفات آن بسیار بیشتر خواهد بود. در این شرایط مسلما آموزش و افزایش آگاهی مردم، کلیدی‌ترین کاری‌است که باید انجام دهیم. هر قدر دانش عمومی در این زمینه بیشتر شود، مردم ما رفتار صحیح‌تری در موقع زلزله خواهند داشت. افزایش ایمنی شهر باید تبدیل به یک مطالبه عمومی شود و این، زمانی محقق خواهد شد که شهروندان با ابعاد این مخاطره طبیعی آشنا شوند و مواجهه با زلزله برایشان تبدیل به یک دغدغه شود.
مهم‌ترین ایراد مردم در مواجهه با زلزله‌های اخیر تهران چه بود؟
اول باید این نکته را بیان کنم که ترس و اضطراب هنگام وقوع زلزله و پس از آن، کاملا طبیعی و معمول است؛ قطعا مردم آشفته می‌شوند و هول می‌کنند اما در کنار این ترس باید رفتار صحیح هم انجام دهند که نیاز به آموزش دارد. حتما شنیده‌اید که گاهی آمار کسانی که بر اثر ترس از زلزله، زیر دست‌وپا می‌مانند یا از بلندی پرت می‌شوند و آسیب می‌بینند، از آمار کسانی که بر اثر خود زلزله مصدوم می‌شوند بیشتر است؛ پس در کنار ترس، باید رفتار درست هم داشته باشیم تا کمتر آسیب ببینیم. یک اشتباه بزرگ در زلزله اخیر این بود که عده‌ای تلاش کردند از شهر خارج شوند.
یعنی خروج از شهر بعد از زلزله یک رفتار اشتباه است؟
دقیقا. خروج از شهر مخصوصا در ساعت‌های اولیه زلزله اشتباه است چون باعث می‌شود که مسیرها مسدود شود و امدادرسانی به‌درستی صورت نگیرد.
خب ،خروج از شهر که منطقی نیست! فرض کنیم قرار است تا چند دقیقه دیگر زلزله‌ای در تهران رخ بدهد، نخستین کاری که مردم باید انجام دهند چیست؟
باید در نخستین محل امن اطراف خانه یا محل کارشان مستقر شوند. مکان‌های زیادی پیرامون همه خانه‌ها وجود دارد که از نظر کارشناسان ایمنی، نقطه امن محسوب می‌شود. این نقاط امن معمولا دور از ساختمان‌های فرسوده، دور از جاهایی که خطر سقوط اجسام وجود دارد، دور از تیر چراغ برق، دور از پمپ بنزین و... است. از همین حالا هر خانواده‌ای می‌تواند این نقاط را شناسایی کند تا بعد از زلزله، بلافاصله به آنجا برود. نکته این است که این مکان‌ها جای دوری نیست که حتما لازم باشد با خودرو برویم؛ مثلا این نقطه امن، می‌تواند حیاط یک مدرسه، محوطه باز یک بوستان شهری یا یک ورزشگاه باشد. متأسفانه در زلزله اخیر تهران، خیلی از افرادی که از خانه خارج شدند، زیر‌ساختمان‌های فرسوده یا کنار پمپ‌بنزین‌ها مستقر شدند که محیط‌هایی ناامن است.
این گزاره که نباید از زلزله فرار کرد مورد تأیید همه کارشناسان حوزه ایمنی‌است اما مردم دقیقا باید چه کنند؟ تکلیف‌شان با ساختمان‌های غیرایمنی که در آن زندگی می‌کنند چیست؟
مهم‌ترین بحث ما، پیشگیری و کاهش خطرپذیری در زلزله و تنها راه آن هم توجه به ایمنی ساختمان است. باید این فرهنگ جا بیفتد که مردم هنگام خرید یا اجاره مسکن به مقاومت ساختمانی که می‌خواهند در آن ساکن شوند توجه کنند. قطعا وقتی ساختمان‌ها باکیفیت بهتر ساخته شوند کمتر آسیب می‌بینند.
مگر ساختمان ایمن قابل تشخیص است؟ بسیاری از ساختمان‌های نوساز در زلزله اخیر کرمانشاه خراب شدند!
بعد از زلزله رودبار، رعایت آیین‌نامه2800 که مربوط به مقاوم سازی ساختمان‌هاست اجباری شد؛ یعنی به طرح‌هایی پروانه ساخت داده می‌شد که این آیین‌نامه در آنها رعایت و مقاومت ساختمان در برابر زلزله در آنها محاسبه شده بود؛ پس باید نقشه ساختمان‌هایی که از دهه70 به بعد ساخته شده‌اند، مهر آیین‌نامه 2800خورده باشد. متأسفانه الان مشکل این است که بعضی از ساختمان‌ها در طراحی و نقشه درست هستند و آیین‌نامه را رعایت کرده‌اند اما در اجرا اشکال دارند و موقع زلزله آسیب می‌رسانند. ایمن‌بودن یک ساختمان با مشاهده یک‌سری ویژگی‌ها قابل تشخیص است. باید فرهنگسازی کنیم که مردم علاوه بر توجه به ظواهر ساختمان، به ایمنی آن هم به‌عنوان یک عامل مهم، توجه کنند.
این ملاحظات، مربوط به شرایطی‌است که قصد تغییر خانه را داشته باشیم. اگر قرار باشد در کوتاه‌مدت، خودمان را در همین خانه‌هایی که در آنها ساکن هستیم برای زلزله آماده کنیم چه کارهایی را باید در اولویت قرار دهیم؟
اینجا بحث ایجاد آمادگی در اعضای خانواده مطرح می‌شود که یک موضوع کلیدی برای کاهش آسیب‌های ناشی از زلزله احتمالی‌است. حتی اعضای یک خانواده باید گاهی در خانه یک مانور برگزار کنند. منظورم این است که مثلا تمرین کنند که اگر زلزله آمد کجا پناه بگیرند و محل‌های امن خانه را شناسایی کنند . بدانند اگر هنگام وقوع زلزله در رختخواب بودند بهترین عکس‌العمل چه خواهد بود. حتی ممکن است موقع زلزله اعضای خانواده از هم جدا باشند و مثلا پدر خانواده به محل کارش رفته باشد؛ پس باید از قبل، نقطه ایمنی را انتخاب کنند و با هم قرار بگذارند که بعد از زلزله همگی به آنجا بروند. گام بعدی هم می‌تواند آماده‌کردن کیف امداد و نجات یا کوله زلزله باشد.
فکر می‌کنید اگر در تهران زلزله بیاید، توان امدادرسانی سازمان‌های مختلف مرتبط با این موضوع، چقدر خواهد بود؟
به‌جرأت می‌گویم که هیچ کشوری نمی‌تواند در ساعت‌های اولیه و حیاتی، به وسیله امدادگران رسمی، امدادرسانی حوادث گسترده‌ای مثل زلزله را پوشش دهد. الان در دنیا، بحث خودامدادی و دگرامدادی در سوانح بزرگ، حرف اول را می‌زند. تجربه نشان داده است که 70درصد نجات‌یافتگان از زلزله با کمک مردمی که پیرامون‌شان بوده‌اند جان سالم به در برده‌اند. در این زمینه هم نیاز به آموزش گسترده داریم تا امدادرسان خودمان، خانواده‌مان و محله‌مان باشیم.
هم‌اکنون کدام گسل‌های تهران یا اطراف تهران فعال شده‌اند و در چه وضعیتی قرار دارند؟
پاسخ این سؤال را به طور کلی می‌توان بیان کرد و گفت که از نظر متخصصان این حوزه، گسل‌های فلات ایران در مجموع دارای پتانسیل لرزه‌خیزی هستند. دانش بشر واقعا به جایی نرسیده که به طور قطع بیان کند فلان گسل، فعال شده و زلزله‌ای رخ خواهد داد. 3سؤال در این زمینه وجود دارد؛ یک منطقه زلزله‌خیز است؟ اگر در آن منطقه زلزله بیاید احتمالا چه شدتی خواهد داشت؟ زمان وقوع زلزله در آن منطقه کی هست؟ دانش بشر توانسته به 2سؤال اول پاسخ دهد اما پاسخی برای سؤال سوم ندارد.
حتی نمی‌توان گفت حالا که گسل‌هایی در غرب تهران- در زلزله اخیر- فعال شده، باز هم اگر در آینده‌ای نزدیک زلزله‌ای بیاید در آن سمت خواهد بود؟
واقعا رفتار گسل‌ها قابل پیش‌بینی نیست و نمی‌توان چنین حرفی زد. حتی این چیزهایی که درباره بازه زمانی می‌گویند، قطعی نیست. مثلا در منطقه‌ای از چین، زلزله‌ای بزرگ آمد و پیش‌بینی‌ها مبنی بر این بود که دیگر تا یک بازه زمانی 200ساله، زلزله‌ای در این منطقه رخ نخواهد داد اما درست در سال بعد، زلزله‌ای به همان بزرگی در آن منطقه رخ داد یا پیش از زلزله بم، انتظار می‌رفت که گسل‌های اطراف این شهر فعال شوند اما گسلی که زیر خود این شهر قرار داشت فعال شد.
مهم‌ترین کارهایی که مدیریت شهری و مخصوصا سازمان مدیریت بحران شهر تهران برای آمادگی شهر انجام داده چه بوده است؟
امروزه مفاهیم مربوط به «تاب‌آوری شهرها» در سوانح طبیعی مطرح شده است. قطعا کشورهای مختلف تجربه‌هایی در بلایای طبیعی داشته‌اند. سندی جهانی داریم که در یک کنفرانس تهیه شده و شامل مجموعه‌ای از توصیه‌ها و برنامه‌هاست تا شهرها تاب‌آور شوند. ایران هم در این کنفرانس حاضر بود. این تاب‌آوری هم فقط مربوط به ساختمان‌ها و بناهای یک شهر نیست بلکه آمادگی و آموزش و عکس‌العمل مناسب مردم موقع زلزله هم در آن اهمیت دارد. خب خوشبختانه در پایتخت، اقداماتی مثل ساخت بیش از 100پایگاه مدیریت بحران و نخستین مرکز مدیریت بحران کشور انجام شده است. ایجاد ستادهای مدیریت بحران در ساختار مناطق و نواحی تهران، اجرای برنامه‌های آموزشی و مانورهای مختلف، ایجاد گروه‌های مردمی داوطلب در محلات تحت عنوان «دوام» و اجرای ده‌ها طرح در حوزه‌های پیشگیری و آمادگی مقابله با بحران، ازجمله کارهای مهمی محسوب می‌شود که می‌توان به آنها اشاره کرد. برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدتی هم برای ایمن‌سازی شهر تهران در نظر گرفته شده که اخیرا شهردار تهران به آنها در قالب 20پروژه اشاره کرده است. اجرای این پروژه‌ها کمک می‌کند که به معیارهای یک شهر تاب‌آور در برابر زلزله دست پیدا کنیم.
