خودروانکاوی با بدزبانی

سمیرا مصطفی‌نژاد

آیا بیان تند‌وتیز، مثل فحاشی، تکه‌اندازی و نیش و کنایه‌زدن یا استفاده از واژه‌های رکیک در میان ایرانی‌ها رایج‌تر از مردم کشورهای دیگر جهان است؟ بسیاری اینطور فکر می‌کنند و دلیل این نگاه نیز نوع گفتار افرادی است که در طول روز در اطراف خود در جامعه می‌بینیم، ‌از دعواهای کوچه و خیابان گرفته تا روابط خانوادگی و حتی دوستانه. اما مصطفی مهر‌آئین- ‌استاد دانشگاه و جامعه‌شناس- چندان با این نظر موافق نیست.

مهر‌آئین می‌گوید: داده کمی مشخصی درباره این موضوع که خشونت‌زبانی در ایران افزایش پیدا کرده وجود ندارد که بتوان به آن استناد کرد. اما به‌طور کلی اعتقاد دارم این موضوع نمی‌تواند در ایران مسئله‌ساز باشد زیرا ایران کشوری خانواده محور است و منزلت خانوادگی از اهمیت زیادی برخوردار است. اما از منظر زبان‌شناسی، اینکه چه چیز ادب است و چه چیز بی‌ادبی، امری کاملا گفتمانی و دوره‌ای است و در گذر زمان دستخوش نوسان می‌شود؛ برای مثال اگر یک کودک یکساله به کسی کلمه‌ای با بار توهین‌آمیز بگوید، مثلا «خر»، کسی از او ناراحت نمی‌شود اما اگر فردی 30ساله همین واژه را به پدرش بگوید پدر قطعا از او خواهد رنجید. همین روند در جامعه نیز حاکم است، اینکه چه چیز زشت ‌و رکیک است و چه چیز زیبا، امری گفتمانی است که در هر دوره ویژگی‌هایی از آن به استاندارد جامعه تبدیل می‌شود. در واقع فضای فکری، ایدئولوژیک و فرهنگی جامعه تعریف استاندارد‌های زبانی و رفتاری را تعیین می‌کنند. توسعه زندگی مدرن، رشد رسانه‌ها، فضای مجازی، تنوع موسیقی و برنامه‌های فرهنگی مختلف این استاندارد‌ها را تغییر می‌دهد و اکنون در دورانی که زندگی‌ها فست‌فودی و سریع شده‌است، نمی‌توان انتظار داشت زبان و بیان مردم نیز به شکل قدیم باقی بماند.

به گفته مهر‌آئین، سبک زندگی مدرن روی گفتار مردم اثرگذار است و این از نظر زبان‌شناسی لزوما پدیده‌ای منفی نیست. به گفته او زبان امری است در پیوند با اجتماع و در پیوند با بافت گفتمانی جامعه، زمانی که برای مثال یک کودک از واژه‌هایی استفاده می‌کند که از نظر ما رکیک و از نظر خودش عادی است، به این دلیل است که او در بافت گفتمانی‌ای رشد می‌کند که از رسانه‌ها، ‌خانواده، مدرسه و فضای کلی جامعه تأثیر می‌پذیرد و زبانی که در این شرایط کودک به‌کار می‌گیرد پذیرفته‌شده است و اتفاقا زبانی که به‌کار می‌گیرد زبانی مبتنی بر تعامل است که از آن برای ممکن کردن کنش خود استفاده می‌کند؛ ‌حتی اگر زبانی که به‌کار گرفته می‌شود رکیک باشد. زیرا شاید از نظر بافت گفتمان دوران گذشته زشت و رکیک به‌نظر بیاید، اما از نظر کسانی که کاربر آن زبان هستند این همان زبان متداول و معمولی است که همه از آن استفاده می‌کنند و آن را به‌کار می‌گیرند و شاید در دوره‌های بعد کنار گذاشته شوند.

چرایی رواج این نوع گفتار از نظر مهر‌آئین، با تعاملات مردم با یکدیگر در ارتباط است و اینکه مردم ایران از نظم جهانی جدا نیستند و بخشی از آن به‌حساب می‌آیند؛ این یعنی مردم با جهان زبان‌های متفاوت ارتباط می‌گیرند و به این زبان‌ها نزدیک می‌شوند. در نهایت مهم‌تر از همه این موارد، رسانه‌ها هستند. به گفته این استاد دانشگاه در دنیای رسانه‌ها زبان ویژگی‌های خاصی عارض شده‌است، به این معنی که منابعی که توانش زبانی کشور را نشان می‌دهند از تعدد بالایی برخوردارند؛ و در جامعه‌ای مدرن که تعداد زیادی منابع زبانی در اختیار دارد، چیز عجیبی نیست که گفتار و فضای گفتمانی که مردم در آن زبان را به‌کار می‌برند، متفاوت باشد.

مهر‌آئین درباره تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر ریخته‌شدن قبح استفاده از واژه‌های رکیک می‌گوید: امروزه امکان تعامل در جامعه ما به واسطه این شبکه‌ها به‌شدت بالا رفته اما درعین حال برجامعه ما ویژگی‌های سیاسی اجتماعی‌ای عارض است که می‌توان آن را در مفهوم «سرکوب» خلاصه کرد که این سرکوب نیز لزوما به معنی سرکوب سیاسی و از سوی دستگاه سیاسی نیست؛ سرکوب می‌تواند فرهنگی، اجتماعی یا انسانی و خانوادگی باشد. از دیدگاه فرویدی این سرکوب‌ها به شکل‌های مختلف برون‌ریزی دارند و یکی از مهم‌ترین اشکال برون‌ریزی سرکوب، جوک‌ها و جملات مستهجن هستند. به گفته فروید به 2دلیل این نوع گفتار به‌کار گرفته می‌شود؛ اول اینکه می‌خواهیم امری منع شده، عمدتا جملات جنسی را بیان کنیم و دلیل دیگر بیان خصومت، دشمنی و خشم درونی و سرکوب‌شده‌است که اتفاقا از نظر من این اتفاقی مثبت است زیرا اگر این خشونت‌ها نتوانند به شکل زبانی بیرون ریخته شوند، ممکن است به شکل فیزیکی برون‌ریزی پیدا کنند. با این نوع گفتار گویی جامعه درحال روانکاوی و درمان خویش است. البته این در شرایطی درست است که این نوع برون‌ریزی را به نسبت خشونت فیزیکی مستقیم بررسی کنیم. تحت این شرایط خشونت کلامی می‌تواند از ترویج خشونت فیزیکی جلوگیری کند. از منظر روانکاوی خوب است که جامعه درحال شنیدن خشونتی است که در وجودش تلنبار شده است. نکته منفی زمانی رخ می‌دهد که این نوع رفتار مبنای قضاوت افراد قرار گیرد، چه از نظر اخلاقی و چه از نظر حقوقی، در چنین شرایطی جامعه دچار مشکل خواهد شد. در جامعه ما به این نوع بیان استناد می‌شود درصورتی که یکی از ویژگی‌های این زبان آن است که زیاد نباید به آن اعتنا کرد و آن را جدی گرفت زیرا این زبان ویژه برون‌ریزی سرکوب‌های روانی است.

مهر‌آئین معتقد است :رواج یافتن گفتار تند و رکیک در یک جامعه با افزایش فشارهای اجتماعی در ارتباط است و نشان از آن دارد که لایه‌ای مهم از خشونت و سرکوب بر تمامی حوزه‌های جامعه وجود دارد و مردمی که به لحاظ ساختاری و قانونی در برابر این سرکوب ناتوانند، در واکنش به آن به بدزبانی و برون‌ریزی زبانی رو‌می‌آورند و به این شکل جامعه می‌تواند خود را ببیند و معطوف به‌خود شود.