کوچه‌گرد
محدوده جغرافیایی محله‌های تهران قدیم
لیلا باقری
تهران امروز، شهری شلوغ و پـرجـنـب‌وجـوش اســت و بی‌مرز و حصار، اما تهران قدیم که امروز به‌شکلی متفاوت در خاطره‌ها و کوچه‌ها و خیابان‌های جدید حضور دارد، در 4جهت شمال، جنوب، شرق و غرب دارای مرزهای مشخصی بود که هنوز آثار آنها در نامگذاری‌ها و تاریخچه‌های تهران به چشم می‌آید. در اینجا می‌خواهیم قدم به قدم، از مرزهای جغرافیایی تهران قدیم صحبت کنیم و در کنار آن، وجه تسمیه‌های مهم این محله‌ها و دروازه‌ها را نیز رمزگشایی کنیم.
شمال تهران قدیم: خیابان انقلاب فعلی، از پیچ شمیران تا کمی بعد از چهارراه کالج
مرز شمال تهران قدیم از حدود پیچ‌شمیران شروع می‌شد و تا کمی بعد از چهارراه کالج (که به سمت غرب مایل می‌شد و به خیابان سی‌متری یا کارگر کنونی می‌رسید) امتداد داشت. محله دولت اصلی‌ترین محله این محدوده بود و محله‌های کوچک‌تری مانند لاله‌زار، علاءالدوله (فردوسی فعلی)، محله قوام‌السلطنه (سی‌تیر امروزی) را دربرمی‌گرفت. نام «دولت» به این دلیل به این محله داده شد چون اغلب بعد از ساخت یک محله جدید در شمال تهران، اعیان و رجال و سفرا ساکن این محله جدید می‌شدند.
شرق تهران قدیم: خیابان شهباز (۱۷ شهریور امروزی)، از میدان شهدا تا کمی پایین‌تر از میدان خراسان
محدوده‌ای که از میدان شهدای امروزی شروع می‌شد و تا بعد از میدان خراسان امروزی ادامه می‌یافت، به‌عنوان مرز شرقی تهران شناخته می‌شد. این منطقه یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های تهران بود که در آن زمان محله‌هایی چون عودلاجان و توابع عودلاجان، چال‌میدان و توابع چال‌میدان و محله امامزاده یحیی(ع) را شامل می‌شد.
غرب تهران قدیم: خیابان کارگر؛ از میدان حر تا حوالی میدان راه‌آهن
مرز غربی تهران قدیم از حوالی میدان حر تا میدان راه‌آهن امتداد داشت و محله‌هایی چون سنگلج و توابع سنگلج و محله‌های کوچک‌تری چون درخونگاه، دباغ‌خانه، باغشاه، دروازه گمرک و دروازه قزوین را شامل می‌شد. یکی از دلایلی که این محله‌ها به این نام‌ها معروف شدند، ارتباط شان با مسیرهای تجاری و مواصلاتی تهران به دیگر نقاط کشور بود. نامگذاری «باغشاه» به‌دلیل وجود باغ سلطنتی در این منطقه بود که در کنار ساختمان‌های دولتی و تجاری، شکلی خاص به این محله‌ها می‌داد.
جنوب تهران قدیم: خیابان شوش؛ از میدان راه‌آهن تا میدان شوش
مرز جنوب تهران قدیم، از خیابان شوش شروع می‌شد و تا میدان راه‌آهن ادامه داشت. این منطقه که به‌عنوان جنوب تهران شناخته می‌شد، شامل محله‌های خانی‌آباد، دروازه‌غار، توابع بازار و پاقاپوق بود. محله
دروازه غار که یکی از مهم‌ترین محله‌های جنوبی تهران بود، به‌دلیل نزدیکی‌اش به بلوک غار که بخش زیادی از گندم و غله تهران را تامین می‌کرد اهمیت بسیاری داشت.
این 4جهت، یعنی شمال از خیابان انقلاب، شرق از خیابان شهباز یا 17شهریور امروزی، غرب از خیابان کارگر و جنوب از خیابان شوش، مرزهای اصلی و جغرافیایی تهران قدیم را تشکیل می‌دادند. با گسترش روزافزون تهران و اضافه‌شدن محله‌ها و مناطق جدید، بسیاری از این مرزها تغییر کردند. اما هنوز هم نام‌ها و تاریخچه‌های این مناطق در دل تهران امروز زنده‌اند؛ دروازه‌های تاریخی که زمانی نقش ارتباطی با دنیای بیرون داشتند، هنوز در ذهن مردم تهران باقی هستند، اگرچه ساختار فیزیکی آنها از بین رفته است.
