طنز در کشکول ندای وطن

 موضوع: نخستین نشریات مصور تهران
  ویژگی:  رواج طنز مطبوعاتی در قالب کاریکاتور
***
نخستین نشریه تهران که در آن به مسائل فکاهی و طنز هم پرداخته می‌شد، «کشکول» نام داشت و در واقع ضمیمه «ندای وطن» بود. پس از آن هفته‌نامه «آذربایجان» منتشر شد که آمیخته‌ای از مطالب جدی، طنز و کاریکاتور بود. مجد الاسلام کرمانی که از روزنامه نگاران برجسته ایران تا قبل از مشروطه است و دست اندرکار چاپ روزنامه‌های ادب تهران و ندای وطن نیز تا قبل از این بود، تصمیم می‌گیرد از طریق قلم تصویری و نقاشی و کاریکاتور، رسانه‌ای ایجاد کند تا با عامه مردم ارتباط بیشتری برقرار شود. محمد بیطرفان، محقق و رئیس انجمن علمی تاریخ استان تهران، در این‌باره می‌گوید: «در سال‌های نخستین صدور فرمان مشروطیت، مجدالاسلام، شماره‌ اوّل روزنامه «کشکول» را در 15صفر 1286در تهران منتشر کرد و به قیمت تک‌شماره سه شاهی فروخت. اشتراک سالانه روزنامه در تهران 8 قران، در سایر ولایات داخله یک تومان، در فرنگستان 5 فرانک و هندوستان 4 روپیه بود. در سرلوحه این نشریه نوشته شده: «این روزنامه از قید رسمیت و صحت و مسئولیت بکلی خارج است ابدا با شخص خاصی طرف نیست و عرضش برانداختن عادات زشت بربریت و مجری ساختن رسوم تمدن و تربیت است. هریک از دانشمندان که صور موهوم خنده‌آمیز عبرت‌انگیزی که به‌کسی برنخورد طرح نموده به اداره بفرستد درج و ترسیم خواهد شد.» هر‌ شماره کشکول 4 صفحه داشت و از همان شماره نخست دربردارنده کاریکاتورهایی با زیرنویس و مقالاتی بود که با نستعلیقی خوانا نوشته می‌شد. گاه مضمون مقالات یک شماره همان بود که در کاریکاتورها تصویر می‌شد و برخی اوقات نیز‌ موضوع‌ مقالات ربطی به موضوع کاریکاتورها‌ نداشت.  تا قبل از روزنامه کشکول روزنامه و نشریات طنز دیگری در شهرستان‌های ایران شکل گرفته بود. نشریه «حشرات‌الارض» را که سال ۱۲۸۷ خورشیدی نخستین شماره آن منتشر شد باید نخستین نشریه کاملا طنز ایران لقب داد. «حشرات‌الارض» روزنامه‌ای مصور و فکاهی بود که حاجی میرزا آقا بلوری آن را به سبک روزنامه ملانصرالدین قفقاز در تبریز منتشر کرد. همچنین «ادب» چاپ مشهد در سال 1279شمسی و در تهران در سال 1282شمسی به مدیریت ادیب‌الممالک ازجمله نخستین نشریات فارسی‌زبان دارای بخش طنز بود. روزنامه صوراسرافیل هم که یکی از مهم‌ترین نشریات دوران مشروطه محسوب می‌شد ستون طنزی به نام«چرند و پرند» داشت که «دهخدا» آن را قلم می‌زد. این ستون مجموعه‌ای از نوشته‌های طنز اجتماعی و سیاسی در قالب داستان‌ کوتاه، اعلامیه، تلگراف، گزارش خبری و... با زبان عامیانه و ساده بود.»