آیین
جشن شکرگزاری به وقت چله تابستان
سال نو تبری در چله تابستان شروع می‌شود که به آن در تقویم تبری «فردینه ماه» میگویند
بهزاد صمدی| خبرنگار:
یکی از زیباترین وجوه تاریخ طولانی ایران حکایات و روایاتی است که با وجود گذر هزاران سال همچنان ماندگارند و شنیدنی؛ جشن‌ها، آیین‌ها و آداب و رسومی که تا عصر کنونی محفوظ مانده‌اند و امید می‌رود نسل‌های آینده نیز مشتاقانه آنها را پذیرا باشند و محفوظشان بدارند؛ سنت‌هایی که از میان هجوم فرهنگ‌های تحمیلی و ناگزیر تغییر حکومت‌ها و اندیشه‌های هر عصر راه خود را در دل پرفراز و نشیب روزگاران باز کرده و نسل‌های متمادی و متفاوت این سرزمین هزارداستان را دلبسته بن‌مایه‌های زیبا و اصیل خود کرده‌اند. یکی از این آیین‌های بسیار جذاب ایران باستان «جشن نیلوفر» یا همان «چله تابستان» است؛ چه روایتی شنیدنی‌تر از حکایت شکفتن نیلوفر، این گل یاغی پررمز و راز در دل گرمای تابستان؟!
انقلاب تابستانی یا چله تموز یکی از اصطلاحات تقویمی رایج در ایران قدیم است که هنوز هم بین پا به سن گذاشته‌ها می‌توان اطلاعات و یادآوری‌هایی از آن را دید. ایرانیان قدیم که به مناسبت‌های مختلف جشن‌ها و آیین‌های گوناگونی داشتند، آغاز تابستان را هم جشن می‌گرفتند.
13 تیر طبق تقویم ایرانی جشن تیرگان برگزار میشد. در برخی نقاط هم باور بر این بود که تیرگان جشن انقلاب تابستانی است که از بلندترین روز سال یعنی 31 خرداد یا اول تیر آغاز می‌شود و تا چهلمین روز تابستان ادامه دارد. آغاز سال نو تبری نیز در همین چله تابستان رقم می‌خورد. «فردینه‌ماه» که نخستین ماه تقویم تبری است، از دوم مرداد آغاز می‌شود.
طولانی‌ترین روز سال
آنچنان که از روایت‌های تاریخی مستند و شفاهی برمی‌آید، یکی از باورهای عمومی در ایران‌زمین این است که گل نیلوفر با خورشید در پیوند بوده و زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است.
نقل است که گل‌دهی نیلوفر در طولانی‌ترین روز و عمودی‌ترین تابش خورشید و زمان شکوفایی روزانه آن همراه با دمیدن خورشید است. این ویژگی‌ها موجب شده بود که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به شمار آورند و گرامیداشت نیلوفر را گرامیداشت خورشید بدانند. در تقویم کهن ایرانی چهل یا چله تموز حدودا از اول تیرماه آغاز میشد و تا دهم مرداد، یعنی چهلمین روز فصل تابستان، ادامه
می‌یافت. «چله بزرگ» یکی از جشن‌های زیبا و اصیل ایرانی بود که متاسفانه امروزه تا حدودی به دست فراموشی سپرده شده است و جز در برخی نواحی محدود، از جمله جنوب خراسان، در دیگر نواحی این سرزمین پهناور نه تنها برگزار نمی‌شود، بلکه بسیاری از ایرانیان حتی با این جشن و ریشه آن آشنایی ندارند.
این در حالی است که معرفی این آیین زیبا و باستانی و نکوداشت آن نه تنها گامی در جهت حفظ آیین‌ها و فرهنگ ارزشمند این مرز و بوم است، بلکه بستری برای جذب گردشگران داخلی و خارجی و معرفی آیین و رسوم ملی ایران زمین ایجاد می‌کند.
نوروزبل در روایات
در این جشن 10 مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می‌رفتند، دور آتش می‌چرخیدند و نوازنده‌های محلی موسیقی می‌‌نواختند. خورشید که در حال غروب بود، زمان روشن کردن آتش فرامی‌رسید. هیزم‌های آغشته به نفت که شعله‌ور میشدند، مردم به آن نزدیک میشدند و همه با هم شعری مربوط به این آیین را می‌خواندند و پس از شعرخوانی همگی سال نو را به هم تبریک می‌گفتند.
گالشان لباس‌های کهنه خود شامل نمد، شولا و دیگر البسه غیرقابل استفاده را در آتش می‌سوزاندند. به نوعی آتش را هم وسیله خبررسانی و هم جزو مقدسات چهارگانه آفرینش می‌دانستند.
در کنار آتش به ستایش اهورامزدا می‌پرداختند و از او برای سال جدید طلب خیر، نیکی و برکت میکردند. به روایتی دیگر، فلسفه آیین نوروزبل را «آیین خراجی» دانسته‌اند، به این معنا که گالشان گندم خود را درو کرده، گل‌گاوزبان و فندق را به بازار عرضه میکردند و از گوسفندان خود شیر و دیگر محصولات لبنی را به دست می‌آوردند و وقت آن می‌رسید که اجاره، خراج یا مالیات را بپردازند و سهم خود را برداشت کنند. ایرانیان باستان در نوروزبل دور یکدیگر جمع میشدند و به شکرانه نعمت‌های اهورامزدا و سپاسگزاری از او آتش روشن میکردند و سال جدید خراجی را به یکدیگر تبریک می‌گفتند.
این آیین امروزه در بعضی نواحی به صورت محدود برگزار می‌شود و در هر منطقه شکل خاص و متفاوتی دارد. جشن باستانی «نوروز بل» در بخش‌های جلگه‌ای و کوهستانی گیلان و مازندران به عنوان یک آیین فاخر و تاثیر گذار با زندگی مردم پیوند خورده است.
چله تابستان در گذر زمان
جشن چله تابستان، جشن نوروزبل، جشن نیلوفر، چله تموز، زیارتگاه نارکی؛ همه این اسامی حکایت از این جشن بزرگ در میانه‌های تابستان‌های ایران باستان دارند.
این آیین که به آن چله تابستان گفته می‌شود پس از اسلام در زمان دیلمیان که خود را وارث حکومت‌هایی چون اشکانیان، ساسانیان و هخامنشیان می‌دانستند رونق گرفت و با نام نوروزبل میان مردم رایج شد. زمان این اقدام مبداء جدید سال‌‌شماری دیلمی شد که این مبداء دقیقا برابر است با روز دوشنبه هرمزد روز، نخستین روز از سال 5هزار و 454 باستانی یزدگردی قدیم و 71 هزار و 82 روز پیش از مبداء هجری خورشیدی.
مراسم آغاز سال جدید نوروزبل به طور متغیر وابسته به محل برگزاری و نحوه قرار دادن پنج روز کبیسه بین 13 تا 17 مرداد ماه برگزار میشد.شواهد تاریخی نشان می‌دهد که جشن نوروزبل پیش از اسلام بوده است. این آیین از دیلمان آغاز شده و تا پای کوه دماوند امتداد دارد. به آن در استان گیلان سال دیلمی میگویند و با اختلاف 12 روز در استان مازندران نیز برگزار می‌شود که در این ناحیه به تحویل سال تبری معروف است.
از زمان‌های قدیم معتقد بودند که برافروختن آتش در نوروزبل موجب کاهش برف و سرما در زمستان می‌شود. مردم در اجرای این مراسم زیباترین لباس‌های خود را می‌پوشیدند و پس از برافروختن آتش، سال نو را به یکدیگر تبریک می‌گفتند. نقل است که چون کشاورزان در این فصل قادر به پرداخت باج و خراج بودند و می‌‌توانستند با فروش محصول خود زندگی‌‌شان را سامان دهند، از همین رو سال نوی خود را در این زمان برگزار میکردند.
