امید به زندگی 20 سال بیشتر شد

مریم سرخوش- روزنامه‌نگار

طی چند دهه اخیر امید به زندگی و طول عمر در بین ایرانی‌ها از حدود 57سال به 77سال رسیده، چیزی حدود 20سال امید بیشتر برای زندگی که نشان‌دهنده کیفیت خوب مراقبت‌های بهداشتی – درمانی است. هر چند که به‌گفته یونس پناهی، معاون فناوری و تحقیقات وزارت بهداشت به همشهری، این افزایش اتفاق خوبی است اما باید یک آینده‌نگاری جدی هم برای تغییر رویکرد مواجهه با این مسئله شکل بگیرد؛ چون این افزایش امید به زندگی نشان می‌دهد که جمعیت ایران رو به پیری است و طرح جوانی جمعیت باید جدی گرفته شود.

شاخصی برای سنجش پیشرفت و عقب‌ماندگی
«یکی از پیشرفت‌های چشمگیر ایران در حوزه بهداشت و درمان افزایش امید به زندگی از ۶۰ سال به 76سال است». یونس پناهی، معاون فناوری و تحقیقات وزیر بهداشت با بیان این مطلب در توضیح بیشتر به همشهری می‌گوید: «شاخص‌ امید به زندگی به متوسط طول عمر گفته می‌شود که جامع‌ترین و نمایان‌ترین شاخص است و وضعیت بهداشتی و درمانی یک جامعه را نشان می‌دهد، به‌طوری که هر قدر بیشتر باشد، نشان دهنده‌ مناسب‌تر بودن شاخص‌های بهداشتی و درمانی در یک کشور خواهد بود. هر قدر هم افزایش پیدا کند، امید به زندگی بیشتر می‌شود.» پناهی به اهمیت شاخص امید به زندگی در سطح جهانی اشاره می‌کند و می‌گوید: «به همین دلیل این شاخص‌ را به‌عنوان یکی از موارد سنجش پیشرفت و عقب‌ماندگی کشورها درنظر گرفته‌اند و این افزایش امید به زندگی در کشور نشان می‌دهد که نظام حکمرانی توانسته منابع را به‌گونه‌ای تخصیص دهد که افراد را از مخاطرات نجات دهد تا طول عمر بیشتری داشته باشند که برای نظام سلامت ما یک توفیق به شمار می‌رود.»

شاخص پراهمیت بقا
«مرگ‌ومیر مولفه اصلی جمعیت است که اگر تغییر در آن ایجاد شود یا ثابت بماند، در طول زمان در حجم، توزیع و ترکیب جمعیت تغییر ایجاد می‌کند، به همین دلیل برخی جامعه‌شناسان شاخص‌های امید به زندگی را فراتر از متوسط طول عمر درنظر می‌گیرند.» این نکته دیگری است که معاون وزیر بهداشت به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «جامعه‌شناسان معتقدند شاخص‌های اجتماعی و اقتصادی هم نقش پررنگی در این‌باره دارند که توانسته‌اند این امید به زندگی را افزایش دهند.» او درباره سنجش این شاخص هم توضیح می‌دهد: «در این‌باره داده‌های مختلفی وجود دارد، ازجمله داده‌های سازمان ملل متحد که درباره هر کشوری ازجمله ایران اعلام می‌شود. در این‌باره داده‌های بانک جهانی و داده‌هایی که معاونان بهداشت وزارت بهداشت در هر کشوری گزارش می‌کنند هم مطرح است و این اعداد تا حدودی با هم متفاوت هستند اما به‌طور کلی تمامی آنها حاکی از افزایش امید به زندگی در ایران هستند.» او ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مثال در داده‌های بانک جهانی، سن امید به زندگی در ایران در سال 2021بیش از 74سال اعلام شده که این عدد برای میانگین جهانی 71سال است. شاخص امید به زندگی در 1355در ایران 57سال بوده و با گذشت بیش از 4دهه حدود 17سال افزایش پیدا کرده است. افزایش سن امید همچنین با کاهش میزان مرگ‌ومیر کودکان  و اطفال و همچنین مرگ‌ومیر مادران در زمان زایمان هم سنجیده می‌شود. داده‌های بانک جهانی درباره میزان مرگ‌ومیر نوزادان ایران در سال 51به ازای هر هزار تولد 94بوده است اما در 1401این عدد به 11کاهش پیدا کرده است. نرخ جهانی هم در این‌باره 28به ازای هر هزار نفر است.» پناهی با بیان اینکه شاخص بقا هم یکی از داده‌های اعلام شده از سوی بانک جهانی است، عنوان می‌کند: «این شاخص به تفکیک جنس برای سلامت و رفاه کلی جمعیت درنظر گرفته می‌شود و هر قدر میزان افرادی که تا سن 65سالگی دوام می‌آورند، بیشتر باشد، آن جامعه رفاه و سلامت بیشتری دارد. این شاخص همان چیزی است که براساس آن اعلام می‌شود زنان امید به زندگی بیشتری نسبت به مردان دارند. درصد بقا تا سن 65سال در زنان 86 درصد و در آقایان 76درصد است.»

چه کردیم؟‌
به‌گفته پناهی، معاون فناوری و تحقیقات در وزارت بهداشت، افزایش شاخص‌های بهداشتی و درمانی و دسترسی مردم به دارو، مراکز درمانی، پزشک و... باعث شده که این افزایش امید به زندگی در کشور بیشتر شود. او البته به یک نکته مهم در این‌باره اشاره می‌کند و می‌گوید: «افزایش امید به زندگی در کشور نقطه قوت و مثبت است اما زمانی که با سالمندی مواجه می‌شویم، برخی بیماری‌های مربوط به دوران سالمندی هم بروز می‌کند؛ ازجمله قند بالا، چربی و فشار خون، پوکی استخوان، بیماری‌های تنفسی و عضلانی، سرطان‌ها و... . امید به زندگی در ایران رو به افزایش است و این نشان می‌دهد که جمعیت ایران به سمت سالمندی حرکت می‌کند. به همین دلیل ضرورت دارد که از همین حالا آینده‌نگاری در این‌باره صورت بگیرد چون جمعیت سالمندی سرمایه بزرگ کشور به شمار می‌روند و باید برای کیفیت زندگی آنها آینده‌نگاری صورت بگیرد.» پناهی در توضیح بیشتر به 2 نکته اشاره می‌کند و می‌گوید: «اول اینکه ما نیازمند مراکز تحقیقاتی مرتبط با مطالعات افراد مسن هستیم و مراکز درمانی هم باید به ابزار و الزامات خدمات به این گروه سنی مجهز شوند. نکته دوم هم بحث جوانی جمعیت است. مسئله مهم این است که نرخ باروری در کشور کمتر از 2 (تعداد فرزندانی که یک زن در طول دوران باروری به دنیا می‌آورد) شده است و این یک وضعیت جدی است.» این مسئول از انجام برخی پژوهش‌ها در برخی استان‌ها خبر می‌دهد و عنوان می‌کند: «در این‌باره مطالعاتی در حال انجام است و بودجه‌هایی هم اختصاص پیدا کرده. به‌عنوان نمونه از استان‌های گیلان، مازندران و سمنان خواسته شده که علل رشد سنی جمعیت و کاهش زادآوری در مناطق خود را بررسی کنند. داده‌های سایت مگاترند پیش از این اعلام کرده بود که میانگین امید به زندگی در سال 2022در ایران افزایشی است و به 77.13سال خواهد رسید. آینده‌نگاری این سایت نشان می‌دهد که امید به زندگی در ایران در سال 2102به عدد 87.83خواهد رسید و این نشان می‌دهد که ما در آینده جمعیت پیری خواهیم داشتیم و ضرورت دارد که یک تغییر نگرش در حوزه سالمندی شکل بگیرد. مهم‌تر اینکه نمی‌توان در آینده تمام ظرفیت‌های بیمارستانی را به سالمندان اختصاص داد و ضرورت دارد که مراقبت‌های پرستاری و پزشکی در منزل تقویت شوند و توسعه پیدا کنند.»

عوامل تهدید‌کننده در شهرها
تا پیش از این اعلام می‌شد که ساکنان مناطق شهری از روستانشین‌ها بیشتر عمر می‌کنند، اما به‌گفته پناهی، معاون وزیر بهداشت این نکته دیگر اهمیت ندارد؛ چون امکانات خدمات مختلف در روستاها تامین شده و همچنان هم ادامه دارد: «به این نکته توجه کنید که زندگی‌های شهری برخی معضلات و مشکلات خود را هم دارند. آلودگی، تصادفات، کم‌تحرکی و... به‌عنوان عوامل تهدید‌کننده سالمندی مطرح هستند. در شهرهای بزرگ با توجه به ازدیاد خودروها یا مبلمان شهری، افراد مسن نمی‌توانند به‌راحتی تحرک داشته باشند. از سوی دیگر آپارتمان‌نشینی هم این کم‌تحرکی را تشدید می‌کند و منجر به افزایش وزن افراد می‌شود. آلودگی هوا هم معضلات خودش را دارد.» به‌گفته پناهی افراد سالمند، اجتماعی هستند و نباید منزوی شوند؛ چون این امر می‌تواند آسیب روحی - روانی در آنها ایجاد کند: «اگر خدمات و سطح رفاه در روستاها و شهرهای کوچک افزایش پیدا کند، این مناطق فضای بسیار مناسبی برای سکونت سالمندان در آینده خواهند بود. کشورهای پیشرفته هم به این سمت رفته‌اند که افراد پس از بازنشستگی برای سکونت مناطق روستایی یا شهرهای کوچک را انتخاب می‌کنند.»

ضرورت آموزش طب سالمندی
محمد رئیس‌زاده، رئیس سازمان نظام پزشکی کشور هم معتقد است که افزایش شاخص امید به زندگی، اگرچه مثبت است و می‌تواند فرصت باشد، اما تهدید و وابستگی نیز دارد و اینکه ما چطور از این شاخص استفاده کنیم، مهم است: «با افزایش شاخص امید به زندگی، جمعیت سالمند نیز افزایش پیدا می‌کند. اما مشکل اینجاست که نگاه ما به جمعیت پیر و سالمند نگاه معیوبی است. این نگاه معیوب در حالی است که وقتی فردی به سن پیری می‌رسد درواقع قهرمانی است که دوره‌های متعدد زندگی را سپری کرده و به همین دلیل نوع نگاه ما به پیری باید تغییر کند.» این مسئول با بیان اینکه آموزش طب سالمندی به تمام پزشکان، در تخصص‌های مختلف ضرورت دارد، ادامه می‌دهد: هر پزشکی در رشته خود باید آن میزان کاری که مربوط به طب سالمندی است را آموزش ببیند. وزارت بهداشت و نظام پزشکی هم باید تمام افراد عضو خود را در حوزه طب سالمندی توانمند کنند. باید منابع این کار دیده و بحث‌های قانونی آن ریل‌گذاری شود.»

افزایش جهانی امید به زندگی
امید به زندگی همانطور که از اسمش پیداست متوسط طول عمر در یک جامعه را نشان می‌دهد و یکی از کاربردی‌ترین شاخص‌های آماری برای جمعیت‌شناسان به شمار می‌رود. این شاخص نشان می‌دهد در زمان تولد یک فرد چه میزان امید وجود دارد که فرد تا چه سنی زنده بماند و زندگی کند. هر میزان هم شاخص‌های بهداشتی و درمانی بیشتر باشد، امید به زندگی در یک جامعه افزایش پیدا می‌کند؛ به همین دلیل این شاخص یکی از شاخص‌های سنجش پیشرفت و عقب‌ماندگی کشورها به شمار می‌رود. امید به زندگی هر چند که یک فاکتور کلی برای جوامع است، اما در داده‌های بانک جهانی، برای زنان 4.5سال بیشتر از مردان است. در شهرهایی که امکانات، زیرساخت‌ها، سخت‌افزارها و همچنین دسترسی به امور بهداشتی و درمانی بیشتر باشد، افزایش امید به زندگی رخ می‌دهد. در ایران گفته می‌شود که تهران، البرز، مازندران و اصفهان جزو استان‌های صدرنشین در شاخص امید به زندگی هستند و کمترین سن امید به زندگی هم برای استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، هرمزگان و ایلام ثبت شده است. البته روند افزایش سن امید به زندگی در دیگر کشورهای دنیا هم به سرعت در حال رشد است و سازمان بین‌المللی همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) پیش‌بینی کرده که تا ۲۰۵۰ میلادی سن بازنشستگی ۲.۵سال برای مردان و ۴سال برای زنان افزایش پیدا می‌کند.