آنچه باید درباره چنارهای شگفت‌انگیز شمال تهران بدانید
هزارساله‌های شمیران
اگر از گستره شمیران و آبادی‌های آن که امروز به عنوان محله‌های شمال شهر شناخته می‌شوند به سوی تهران و ری حرکت کنیم، از تعداد چنارهای کهنسال کاسته می‌شود. شمیران از دیرباز پهنه چنارهای پرشمار بود؛ از چنارهایی که در کنار تکایا و بقعه امامزادگان روییدند تا چنارهایی که در میدان اصلی آبادی کاشته شده و به نماد آبادانی روستا تبدیل شدند. در این خصوص با «علیرضا زمانی»، تهران‌شناس و از اهالی قدیم شمیران درباره پیوند شمیران و چنارهای کهنسال آن گفت‌وگو کردیم.
همسایه قدیمی تکیه‌ها و امامزادگان
فهرست چنارهای کهنسال شمیران، فهرستی بلندبالاست؛ از چنارهای هزارساله جماران، 13چنار تنومند محله اوین، چنار هفت‌شاخه سوهانک، چنار تکیه درکه، چنار کهنسال روستای افجه، چنارهای قد برافراشته آستان مقدس امامزاده قاسم(ع) که هنوز زینت‌بخش این محله‌اند، تا چنار کهنسال امامزاده صالح(ع) که اکنون دیگر به خاطره‌ها پیوسته است.
درخت چنار از دیرباز نقشی پررنگ در آبادی‌های شمیران و پیوندی ناگسستنی با جریان زندگی روزمره ساکنان این پهنه داشت. «علیرضا زمانی»، تهران‌‌پژوه، به یکی از مهم‌ترین دلایل فراوانی چنار در گستره شمیران اشاره می‌کند و می‌گوید: «وجود نهرها، قنات‌ها و رودهای جاری فراوان در شمیران یکی از دلایلی بود که زمینه رشد بهتر چنار در این منطقه را فراهم کرد؛ بنابراین در این محدوده از تهران علاوه بر چنارهای کهنسال، ردیفی طولانی از چنارهای جوان‌تر را هم در خیابان‌ها و کوچه‌ها مشاهده می‌کنیم، اما از آنجا که چنار از دیرباز نزد ایرانیان نماد برکت و مراددهی بود، احترام داشت و در جوار بقعه امامزادگان، تکایا و مساجد قدیمی روستا کاشته می‌شد. هرچند ممکن است، با توجه به قدمت برخی چنارها، مساجد و تکایا را نیز در کنار این درختان کهنسال بنا کرده باشند.»
زمانی ادامه می‌دهد: «چنارهای کهنسال شمیران عمدتا عمری 800 تا 1000ساله دارند. با توجه به شمار امامزادگان و تکایا در شمیران و نیز چنارهایی که در کنار این اماکن مذهبی قرار داشته‌اند، می‌توان گفت یکی از دلایل دیگر فراوانی چنارهای کهنسال در این گستره، وجود بقاع متبرکه فراوان در شمیران است. چنار آستان مقدس امامزاده صالح(ع)، چنارهای محله امامزاده قاسم(ع)، چنار تکیه درکه، چنار سوهانک و ... در این دسته قرار دارند.»
هر آبادی یک چنار
هر قدر به عمر چنار افزوده شود، تنه آن تنومندتر می‌شود و این ظاهر متفاوت، آن را به نماد ایستادگی تبدیل می‌کند. چنار در بسیاری از آبادی‌های شمیران به نماد سرآغاز آبادانی روستا و پاتوقی برای گردهمایی اهالی آبادی تبدیل شده بود. سیدعباس صالحی، پژوهشگر تاریخ شمیران، شمار زیاد روستاهای شمیران را یکی دیگر از دلایل فراوانی این درخت در شمال تهران می‌داند: «در روزگاری که تهران آبادی کوچکی بود، در شمال ری، روستاهای شمیران، ییلاق ری بودند و بعدها با گسترش و توسعه تهران، به‌عنوان منطقه ییلاقی این شهر محسوب می‌شدند. شمیران به دو بخش قصران داخل و قصران خارج تقسیم می‌شد. تنها در قصران داخل 33پارچه آبادی وجود داشت که اکنون این آبادی‌ها به محله‌های شمال شهر تبدیل شده‌اند. در میدان‌های اصلی این آبادی‌ها یا در نقطه کانونی بیشتر آنها چناری کهنسال وجود داشت که مظهر آبادانی بود. چنارهای کهنسال جماران با عمری حدود هزار سال از این دسته چنارها هستند که در هسته مرکزی روستا قرار دارند؛ بنابراین می‌توان گفت که یکی دیگر از دلایل فراوانی چنارهای شمیران، علاوه بر آب کافی و وجود اماکن مذهبی و بقاع متبرکه بسیار، فراوانی روستاهای این گستره است.»
یادگار دوران صفویه
چند دهه پیش، وقتی هنوز خبری از برج‌ها و آپارتمان‌های بلندبالای محله امامزاده قاسم(ع) نبود، شمیرانی‌ها و تهرانی‌ها این آبادی کوچک را با آستان مقدس امامزاده قاسم(ع) و چنار کهنسال آن می‌شناختند. این محله اکنون 2 چنار تنومند دارد که یکی در میدان اصلی محله و نزدیک‌تر به بقعه مبارکه امامزاده و دیگری در پایین‌دست آن قرار گرفته است.
«ابوالفضل ربیعی»، یکی از اهالی قدیمی محله درباره قدمت چنار می‌گوید: «اهالی قدیمی محله سینه‌به‌سینه از گذشتگان خود نقل کرده‌اند که قدمت چنارهای کهنسال محله به دوران صفویه برمی‌گردد. یعنی زمانی که آبادی امامزاده قاسم(ع) در اطراف آرامگاه امامزاده شکل گرفت، این دو چنار هم ساکن محله ما بودند.»
آغوش باز برای مرد قصاب
روستای افجه در قلب لواسان، روزگاری راه ارتباطی اهالی ری و تهران به مازندران بود؛ روستایی با حدود 8قرن قدمت با طبیعتی زیبا و البته آب فراوان که درختان بلندبالایی در دل خود پرورانده است. چنار کهنسال افجه که عمر آن را بیش از 400سال تخمین زده‌اند، یکی از همان درختان کهن افجه است. چنار خاطره‌انگیز افجه که در کنار سقاخانه حضرت ابوالفضل(ع) و مسجد محله قرار دارد، برای دهه‌ها یکی از نقاط کانونی روستا بود. اکنون سال‌هاست که تنه این درخت تنومند خالی شده و گاهی محل بازی کودکان روستاست. موسفیدان افجه اما هنوز «حسین‌آقا قصاب» را به‌خاطر دارند؛ کسی که سالیان دراز داخل درخت قصابی داشت و گوشت‌ها و سفارش‌های مردم را روی تنه درخت آویزان می‌کرد.
