مسجد هزارساله تهران

فاطمه عباسی

مسجد کوچک دولاب، خلوت، بی‌مأذنه، بی‌گنبد، بی‌مناره، با دیوارهای قطور خشتی و سقف عجیبش که از نمای داخلی پر از طاق‌ها و قوس‌های درهم است، نشسته بر بلندای تپه‌ای در کهن‌ترین محله تهران، سر تا پا یک گنج تاریخی است.
اهالی محله دولاب معتقدند که اینجا نخستین و قدیمی‌ترین مسجد محله دولاب است. نخستین تصویرهای اهالی از نمای مسجد، بنایی خشتی و گلی با در چوبی و زمینی پوشیده از حصیر است. حدود 50سال قبل بنای مسجد را بازسازی کردند که به شکل امروزی درآمد. در محله دولاب درباره مسجد پیر چند روایت محلی متفاوت وجود دارد که معروف‌ترین آنها می‌گوید زمانی در محله هیچ‌گونه بنایی وجود نداشت و بیابانی بود و محله به مکان دور از آب شهرت داشت. آن زمان فقط تعداد محدودی کاروانسرا در محله بود که مسافران و زائران چند روز در آن اتراق می‌کردند. روزی یک فرد پیر مسلمان و مؤمن واقعی به یکی از کاروانسراها می‌آید و متوجه می‌شود که اطراف کاروانسرا مسجدی وجود ندارد. به همین دلیل در اطراف کاروانسرا یعنی همین مکان مسجد امروز بنای اولیه مسجد را می‌سازد و اطراف آن ساکن می‌شود. به مرور با ساخت مسجد بر تعداد جمعیت ساکن اطراف آن افزوده می‌شود و چون آن پیر از نخستین ساکنان محله بود و به پیر دولاب شهرت داشت، مسجدی هم که می‌سازد به نام او یعنی مسجد پیر معروف می‌شود. روایت محلی دیگری نیز درباره مسجد پیر وجود دارد که می‌گوید پیر دولاب وجود خارجی ندارد و مسجد پیر صرفاً به‌دلیل قدمت و اینکه نخستین مسجد محله دولاب بوده به مسجد پیر شهرت پیدا کرده است.

قدمت تاریخی
قدمت مسجد پیر در روایت محلی به حدود هزارسال می‌رسد و عنوان قدیمی‌ترین مسجد پایتخت را هم یدک می‌کشد. بنای بیرونی مسجد هیچ شباهتی به دیگر مساجد شهر ندارد؛ گنبد و گلدسته‌ای ندارد و از دو بخش تشکیل شده است. بخشی از آن با دیوارها و سقف‌های هشتی، سقف کوتاه‌تری دارد که به بخش مردانه و زنانه برای اقامه نماز تقسیم شده و ورودی مسجد که با الهام از همان بخش اول، دیوارها و سقف‌های هشتی دارد، اما سقف آن بسیار بلند‌تر است. ساخت بخش اول که سقف کوتاه‌تری دارد از سوی کارشناسان میراث فرهنگی به دوره ایلخانی ـ سلجوقی مربوط است و بخش جلویی که سقف بلندتری دارد، برای دوره قاجار است.

روایت قدمگاه
یکی از معروف‌ترین روایت‌هایی که درباره مسجد پیر نقل شده این است که امام‌رضا(ع) در مسیر رسیدن به مرو از ری و دولاب عبور کرده‌اند و اگر چنین روایتی درست باشد، ایشان نماز را در مسجد پیر دولاب اقامه کرده‌اند. به همین‌خاطر مسجد پیر در یک برهه تاریخی به نام قدمگاه شناخته می‌شد. البته نام مسجد پیر دولاب در طول تاریخ بارها تغییر پیدا کرد. در برهه‌ای به‌دلیل اینکه کف آن را با حصیرهای قدیمی می‌پوشاندند به‌عنوان «مسجد حصیری» شناخته می‌شد. بعدها به مسجد پیر دولاب و مسجد زیر بازارچه تغییر نام داد و حالا هم به آن مسجد جامع یا بقیه‌الله دولاب می‌گویند.

آثار باستانی در دل مسجد
چند سال قبل کارشناسان میراث فرهنگی برای کنکاش درباره قدمت و هویت تاریخی مسجد پیر به محله دولاب آمدند. باستان‌شناس‌ها نقب زدند به دل خاطرات چندصدساله و از آنها اشیایی را بیرون کشیدند: پیه‌سوز، سکه، تکه شیشه‌های رنگی، یک قطعه سفال زرین‌فام و قطعاتی از سفال‌های لعاب یکرنگ فیروزه‌ای و ده‌ها تکه انواع دیگر سفال. باستان‌شناس‌ها دو تنور و دو اجاق دودزده هم در ضلع غربی مسجد پیدا کردند. تنورها می‌گویند مسجد در هر دوره زمانی کاربردی داشته و حتی در دوره‌های تاریخی مختلف، قسمت‌هایی از آن بازسازی شده، مثل طاق ضلع غربی که ریزش کرده و در دوره قاجار با معماری کاملا متفاوت بار دیگر ساخته شده است. سفال زرین‌فام هم برای ساخت ظروف تجملاتی و اعیانی به‌کار می‌رفت و مخصوص پذیرایی از بزرگان بود.