بازی‌هایی برای تربیت کودک

سعید عالمی- روانشناس و روان‌درمانگر

بازی، راهی است برای ارتباط برقرار کردن کودک با جهان و محیط پیرامونش و در پرورش هوش و توانایی‌های فردی او نقش اساسی دارد.
نوع و شیوه بازی کودکان در دوره‌های سنی مختلف متفاوت است.
نوزاد از ابتدای زندگی برای لذت‌جویی از طریق حواس غریزی خود به بازی می‌پردازد. این بازی‌ها «حسی حرکتی» نامیده می‌شوند؛ مانند تقلید صدا یا مکیدن انگشت شست.
با رشد کودک و دگرگونی‌های جسمی و هوشی، بازی کودکان به نوع« تمرینی» تغییر شکل می‌یابد که در آن کودک از تکرار یک رفتار و کسب نتیجه آن لذت می‌برد.
بازی‌هایی که کودکان در سنین 4-3سالگی به آنها رغبت دارند، به بازی‌های« نمادین» شهرت دارند که بر مبنای تخیل و تجسم کودک طراحی می‌شود؛ به‌عنوان مثال کودک جعبه‌ای را خودرو تصور می‌کند و با آن به بازی می‌پردازد. از آنجا که در بازی‌های نمادین ارتباط نزدیکی بین تخیل و خلاقیت کودک برقرار می‌شود، از نظر تربیتی ارزش زیادی دارند.
بازی‌های مبتنی بر رقابت با دیگران، بخش دیگری از بازی‌های کودکان بزرگ‌تر است که بازی‌های«با قاعده» نامیده می‌شوند و در آموزش قواعد و شناخت واقعیت و منطق و اخلاق کودکان مؤثر است. عروسک‌بازی، ماشین‌بازی یا بازی با اسب چوبی از جمله این بازی‌ها هستند.

نقش بازی در شخصیت کودکان
 اگر به نوع بازی‌های کودکان توجه کنیم، تنوع و گوناگونی را در آنها می‌بینیم. برخی از آنها، بازی‌هایی هستند که در جریان آن کودک به تمرین روابط و نقش‌های اجتماعی می‌پردازد؛ مثل مهمان بازی.
 در این بازی‌ها کودک آنچه به‌عنوان الگو پیرامون خود می‌بیند، در بازی‌های خود انجام می‌دهد. الگوهای کودک در این نوع بازی‌ها اغلب والدین یا نزدیکان و یا افرادی هستند که برای کودک اهمیت دارند. در برخی از بازی‌ها کودک به تمرین حرفه و مشاغل مختلف می‌پردازد؛ مانند بازی‌هایی که نقش دکتر و مریض، پلیس، راننده و ... را بر عهده می‌گیرد.
 برخی دیگر از بازی‌ها خیالی هستند و تحت‌تأثیر قدرت تخیل کودک شکل می‌گیرند. این نوع بازی‌ها ممکن است تحت‌تأثیر تماشای برخی فیلم‌ها و کارتون‌ها، رنگ و بوی خاصی پیدا کنند. بازی‌های دیگر از نوع بازی‌های فکری هستند و در آنها کودک به رشد فکری و ذهنی خود می‌پردازد. این نوع بازی‌ها با رشد شناختی و فکری کودک مرتبط هستند. بازی‌های دیگر جنبه تمرین جسمانی و ورزشی دارند. کودک به‌دلیل انرژی سرشار خود با جست وخیز ساده یا بازی‌های جسمانی پیچیده‌تر سرگرم می‌شود.

هدایتگر بازی فرزندتان باشید
بعضی از والدین در هدایت بازی فرزندشان، رفتاری نامناسب دارند؛ مثلأ عده‌ای به بازی کودکان بی‌توجه‌اند و فکر می‌کنند کودکان خودشان می‌دانند که کدام بازی بهتر است؛ فرزندان آنها هر وقت، با هرچه و هر کس بخواهند بازی می‌کنند. عده دیگری از والدین توجه بیش از حد به بازی کودکان خود نشان می‌دهند و با دخالت و دلسوزی‌های اضافی آنها را محدود می‌کنند. این روش برخورد باعث می‌شود قوه خلاقیت و حس کنجکاوی کودکان تحریک نشود و در اعتماد به نفس آنها تأثیر بگذارد. گروه سوم هم والدینی هستند که کودکان خود را در دریایی از اسباب بازی‌های گوناگون و بیشتر تجملی غرق کرده و فکر می‌کنند بازی کودکان در اسباب بازی خلاصه می‌شود، غافل از اینکه اسباب بازی‌ گران‌قیمت، ذوق و شوق کودکان را برای بازی‌های خلاق و سازنده از بین می‌برد و از طرف دیگر، به‌دلیل قیمت بالای آن، بیشتر در دکور منزل گذاشته می‌شود تا وسیله‌ای باشد در اختیار کودکان.

بازی‌درمانی راهی برای پرورش استعدادها
باز‌ی درمانی یکی از روش‌های مؤثر در درمان مشکلات رفتاری و روانی کودکان است و در خلال بازی می‌توان به بسیاری از ویژگی‌ها، مسائل و دغدغه‌های کودک پی برد. هر چند نوع بازی‌ها در گروه‌های سنی مختلف مشترکاتی دارد، اما نوع شرکت کودک در بازی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باز‌ی‌درمانگر درواقع از بازی برای ایجاد ارتباط با کودک استفاده می‌کند و تلاش می‌کند به تخلیه هیجانی او و حل و فصل مشکلات او در زندگی عادی‌اش بپردازد.
معمولأ بازی‌درمانی در کلینیک‌های مشاوره و درمانی که مجهز به اتاق بازی کودکان هستند، انجام می‌شود. در این اتاق‌ها فضا و اسباب بازی‌های مناسب برای بازی قرار داده می‌شوند، اما بازی درمانی را در هر مکانی که مجهز به وسایل مورد نیاز برای بازی باشد و رفتار کودک محدود نشود، می‌توان انجام داد. این روش درمانی ممکن است گاهی در مهدکودک‌ها و مدارس هم انجام شود.