«زهر مار» نخستین واکسن

مرضیه موسوی، روزنامه‌نگار

نوشیدن «زهر مار» به‌عنوان پادزهر و ایمن شدن از نیش مار، از روش‌های قدیمی بشر برای ایمن‌سازی بود که توسط بوداییان چینی انجام می‌شد. گرچه این راه‌حل قدیمی سنتی چینی‌ها به‌عنوان روش رسمی واکسیناسیون عمومی در تاریخ ثبت نشده، اما از تأثیر این روش در ابداع «واکسن» نمی‌توان گذشت.
24ماه مه1796 بود که پزشک انگلیسی نخستین واکسن آبله را به بازوی یک کودک بیمار تزریق کرد و نخستین واکسیناسیون عمومی را در جهان بنا گذاشت؛ روندی که در کاهش مرگ‌های ناشی از بیماری‌های مختلف در جهان تأثیر زیادی داشت. اندر حکایت تأثیر واکسیناسیون عمومی در برابر آبله و فلج اطفال و دیگر بیماری‌های فراگیر همین بس که واکسیناسیون به یکی از دلایل اصلی افزایش جمعیت در جهان تبدیل شده است؛ بخوانیم «دلایل جلوگیری از مرگ‌های گسترده» در جهان.
واکسیناسیون از قرن17 میلادی تاکنون از عوامل مؤثر در ایمنی جمعی به شمار می‌رود؛ ماجرایی که حداقل در 2سال گذشته با شیوع پاندمی کووید-19 در جهان اهمیت خود را بیش از پیش نمایان کرده است. واکسیناسیون عمومی گرچه از مبتلا نکردن مردم جهان به کرونا جلوگیری نمی‌کند، اما تأثیر آن در کاهش آمار فوتی‌های این ویروس غیرقابل انکار است.

2قرن محرومیت از واکسن آبله
«ادوارد جنر» نخستین کاشف واکسن آبله و بنیانگذار نخستین واکسیناسیون عمومی در جهان شناخته می‌شود. این دانشمند انگلیسی برای راضی کردن عموم مردم به واکسینه شدن در برابر آبله راه دراز و سختی در پیش داشت؛ آبله هزاران سال بود که یکی از عوامل مهم مرگ‌ومیر در جهان به‌شمار می‌رفت و تا قرن19 از هر 10نفر مبتلا به این بیماری، 3نفر جان خود را از دست می‌دادند. کوری چشم و عفونت‌های شدید هم گریبان اغلب افرادی را می‌گرفت که از این بیماری جان‌به‌دربرده بودند. برای همین کمتر کسی حاضر می‌شد به‌صورت داوطلبانه و قبل از ابتلا به این بیماری مرگبار، خودش را در معرض ویروس آبله قرار دهد و ریسک مرگ احتمالی را به جان بخرد. مقاومت در برابر تزریق واکسن در بین مردم انگلستان، باعث شد بین نخستین تزریق به نخستین فرد و دومین تزریق به داوطلب دوم، بیش از 2ماه فاصله بیفتد.
وقتی مبدع واکسیناسیون عمومی از نتیجه روش واکسیناسیون خود مطمئن شد هنوز چالش‌های زیادی سر راهش می‌دید که عبور از هر کدام، ماه‌ها او را درگیر خود کرد؛ از مخالفت مردم با واکسیناسیون گرفته تا ادعای پزشکان دیگر درباره مرگ‌آور بودن واکسن و... ؛ داستان آشنایی که در یک سال گذشته و با کشف واکسن کرونا در هر کشوری تکرار می‌شود. یکی از دلایل مخالفت برخی از پزشکان با واکسن آبله در قرن17 هم، توجیه «نمی‌دانیم این واکسن در درازمدت چه تبعات و عوارضی‌خواهد داشت» بود!

تاریخچه واکسیناسیون در ایران
اولین واکسیناسیون عمومی در ایران به دوره قاجار برمی‌گردد و زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار. با این حال این واکسیناسیون‌ها چندان موفقیت‌آمیز نبود، چراکه توسط دولت‌های خارجی در ایران انجام می‌شد و مردم به چشم تردید و با بی‌اعتمادی به آن نگاه می‌کردند. «آنفلوآنزای اسپانیایی» درست یک قرن پیش در جهان شایع شد و خیلی زود سر از ایران درآورد و قصه‌ای که امروز به‌دلیل شیوع کرونا در جهان و ایران شاهدش هستیم را رقم زد؛ قرنطینه‌های طولانی در شهرها و کشورهای مختلف، مرگ‌ومیر فراوان، الزامی شدن پروتکل‌هایی مثل استفاده از ماسک در فضای عمومی و... البته ایران در همان سال‌ها با همه‌گیری وبا و طاعون هم دست و پنجه نرم می‌کرد. با این حال مردم چندان روی خوشی به واکسیناسیون نشان نمی‌دادند. در کتاب خاطرات اعتمادالسلطنه درباره تلاش امیرکبیر در زمینه واکسیناسیون، مطالب مفصلی به چشم می‌خورد، در حدی که امیرکبیر برای افرادی که از انجام آبله‌کوبی طفره می‌رفتند جریمه 5تومانی تعیین کرده بود و باز هم عده‌ای حاضر به پرداخت این جریمه بودند اما اعتمادی به آبله‌کوبی و ایمنی جمعی نداشتند.
واکسیناسیون عمومی در جهان علاوه بر مخالفت و مقاومت افراد، در طول تاریخ با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده و هست. از دسترسی به مواد اولیه ساخت واکسن و محدودیت نیروی انسانی در آزمایشگاه‌ها برای تولید بالا گرفته تا نحوه نگهداری واکسن‌ها برای مدت نسبتا طولانی و روش‌های انتقال واکسن‌های تولیدشده به دیگر کشورها و... با این حال رشد سریع تکنولوژی برای حل این مشکلات راه‌حل‌های بهینه‌تری نسبت به گذشته پیش پای تولیدکنندگان و استفاده‌کنندگان از واکسن گذاشته است.
واکسیناسیون عمومی طی یک قرن گذشته بیماری‌های زیادی را در ایران و دیگر کشورهای جهان ریشه‌کن کرده، ازجمله فلج اطفال و آبله و واکسیناسیون همگانی در برابر کرونا، این روزها تعداد جان‌باختگان این ویروس مهلک را به کمتر از 10نفر در روز رسانده است. با این حال هنوز شاهد این هستیم که در کشورهایی مثل افغانستان، دولت رسما با واکسیناسیون مخالفت می‌کند و تبعات این تصمیم‌گیری، ازجمله شیوع دوباره فلج اطفال را به مردم تحمیل می‌کند.