اضطراب امتحان باعث آسیب‌های روحی و جسمی در دانش‌آموزان می‌شود
مجبور نیستی شاگرد اول باشی
نیلوفر ذوالفقاری
سال‌ها از روزهایی که دانش‌آموز بودیم گذشته اما هنوز کابوس می‌بینیم که سر جلسه امتحان نشسته‌ایم، با ناباوری به سؤالات روی برگه نگاه می‌کنیم و هیچ‌چیز بلد نیستیم! اما مگر امتحان چه ویژگی دارد که باعث می‌شود فکر آن حتی سال‌ها بعد دست از سرمان برندارد؟ واقعیت این است که امتحان نه، بلکه اضطراب آن باعث می‌شود هرچه درباره آن به یاد داریم، منفی و آزاردهنده باشد. بعضی دانش‌آموزان به اضطراب امتحان مبتلا می‌شوند و این اضطراب باعث می‌شود سلامت روح و جسم آنها در معرض تهدید قرار بگیرد. چند هفته بیشتر تا آغاز امتحانات پایان سال تحصیلی نمانده و ویدا ساعی، روانشناس و روان‌درمانگر به ما توضیح می‌دهد که اضطراب امتحان چرا ایجاد می‌شود، چه نشانه‌هایی دارد و در مواجهه با آن باید چه کنیم؟
چرا اضطراب؟
عوامل مختلفی وجود دارند که باعث می‌شوند دانش‌آموزان با نزدیک شدن به زمان امتحان، شب قبل از برگزاری یا سر جلسه امتحان، اضطراب را تجربه کنند. اما قبل از آن باید یک‌بار دیگر اضطراب را برای خود تعریف کنیم. اضطراب، احساس ترس از چیزی است که درباره آن اطلاعاتی نداریم. اضطراب دومین اختلال شایع دنیاست و آسیب زیادی به روان فرد وارد می‌کند. اضطراب می‌تواند به راحتی کنترل روان ما را در دست بگیرد و در شرایطی که با وضعیتی مبهم و تازه مواجهیم، سلامت روان ما را دچار آسیب‌های جدی کند. اضطراب با افکار وسواس‌گونه همراه است و به مرور زمان تبدیل به وسواس فکری عملی می‌شود. این وسواس خود منجر به تشدید ترس‌ها می‌شود و چرخه‌ای معیوب را تشکیل می‌دهد. اما عواملی که این اضطراب را در بچه‌ها ایجاد می‌کنند مختلفند. گاهی یادآوری تجربه یک امتحان بد در گذشته باعث می‌شود دانش‌آموز از امتحان بترسد. در واقع او تصور می‌کند قرار است دوباره در امتحان شکست بخورد و این مسئله او را مضطرب می‌کند. یکی دیگر از عوامل ایجاد اضطراب امتحان، نداشتن اعتماد به نفس است. بعضی دانش‌آموزان با اینکه از نظر تحصیلی شرایط خوبی دارند، توانایی‌های خود را باور ندارند و دچار اضطراب می‌شوند. البته که این نداشتن اعتماد به نفس خودش بر اثر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود که یکی از آنها می‌تواند واکنش‌های والدین و معلمان باشد.
والدین حواسشان باشد
خیلی اوقات ردپای والدین در ایجاد اضطراب امتحان در افراد به وضوح قابل مشاهده است. والدین سختگیر می‌توانند بچه‌ها را آنقدر تحت فشار بگذارند که آنها به جای تمرکز روی فرایند درس خواندن، فقط به گرفتن نتیجه خوب در امتحان فکر کنند و از تصور اینکه اگر نتیجه بد شود، باعث سرشکستگی والدین خواهند شد، اضطراب شدیدی را تجربه می‌کنند. والدین مقایسه‌گر هم در این موضوع نقش دارند و باعث می‌شوند بچه‌ها با مقایسه خودشان با بقیه همکلاسی‌ها، اعتماد به نفس خود را از دست بدهند. بچه‌ها واکنش والدین به نتایج امتحانات قبلی را در ذهن دارند و اگر این واکنش‌ها منفی، همراه با تحقیر کردن و فشار روانی باشد، به‌دنبال فرار از تکرار آن تجربه هستند و دچار اضطراب می‌شوند. بسیاری اوقات اختلالات رفتاری والدین است که زمینه بروز مشکلات روحی را در فرزندان آماده می‌کند. مثلاً والدینی که به کمال‌گرایی افراطی مبتلا هستند، همانطور که درباره خودشان احساس نارضایتی دارند و مدام دنبال بهتر و کامل‌تر بودن همه‌چیز هستند، در موضوعاتی که به فرزندشان مربوط است این رویکرد را تکرار می‌کنند. آنها این حس را به فرزندشان منتقل می‌کنند که هنوز کافی و کامل نیست و البته که این احساس باعث ایجاد اضطراب می‌شود. به‌عنوان یک والد بیاموزید که رفتار شما در مواجهه با فرزند محصل‌تان باید چگونه باشد، سعی کنید فضای آرام و امنی برایش فراهم کنید، به نگرانی‌هایش گوش دهید، نشانه‌های اضطراب را در او رصد کنید و با همدلی سعی کنید همراه با یکدیگر راهی برای مدیریت اوضاع پیدا کنید. اگر حس کردید اوضاع از کنترل خارج شده، کمک گرفتن از یک مشاور و روانشناس هم گزینه خوبی است.
نشانه‌های اضطراب امتحان
وقتی دانش‌آموزی به اضطراب امتحان مبتلا می‌شود، نشانه‌های مختلفی در رفتار و جسم او وجود دارد که می‌توان از روی آنها، وجود این اضطراب را تشخیص داد. بعضی نشانه‌های جسمی به وضوح قابل مشاهده هستند. مثلاً خیلی از بچه‌ها دچار احساس تنگی نفس، تپش قلب و دل‌پیچه می‌شوند یا مشکلات جسمی را گزارش می‌کنند که قبل از این در آنها وجود نداشته و ناگهان بروز پیدا کرده است. اما نشانه‌های رفتاری هم وجود دارند، مثلاً ممکن است فردی شروع کند به ناخن جویدن یا انجام وسواس‌گونه یک عمل تکراری. دانش‌آموزی که اضطراب امتحان دارد، درباره نتیجه این امتحان خیال‌های منفی می‌بافد و از این حرف می‌زند که در امتحان شکست خواهد خورد. افکار منفی در ذهن او تکرار می‌شوند و گاهی حتی روی تمرکز و حافظه‌اش تأثیرگذار هستند. در موارد شدیدتر هم بچه‌ها علائمی مثل لرزش دست یا گریه کردن نشان می‌دهند که نشانه تشدید اضطراب در آنهاست. شاید تعجب کنید اگر بدانید که بعضی دانش‌آموزان بعد از اینکه روزهای طولانی اضطراب امتحان را تجربه می‌کنند، ساعت‌ها درس می‌خوانند و فشار زیادی را تحمل می‌کنند، عاقبت از شدت اضطراب حاضر نمی‌شوند در جلسه امتحان حضور داشته باشند! اضطراب اگر به‌موقع کنترل و درمان نشود می‌تواند بچه‌ها را با مشکلات جدی در عملکردهای رفتاری مواجه کند.
راه‌حل چیست؟
حرف زدن درباره موضوعاتی که قابل کنترل و قابل پیش‌بینی نیستند، سطح اضطراب ما را بالا می‌برد. پس بهتر است به جای حرف زدن درباره امتحان و تشدید نگرانی درباره آن، به فکر این باشیم که چه کاری در واقعیت از دست‌مان برمی‌آید؟ واکنش درست موقع اضطراب این است که کار درستی را در راستای حل آن مسئله انتخاب کنیم و انجام دهیم. وقتی در حال تجربه اضطراب هستیم، باید ببینیم که انجام چه کاری برای ما کارآمد است و کمک‌مان می‌کند؟ قدم اول برای اینکه در شرایط آرام‌تری روزهای قبل از امتحانات را بگذرانیم این است که برنامه روزانه خود را منظم بچینیم. داشتن یک روتین کمک می‌کند آرامش حاصل از نظم را تجربه کنیم. تغذیه مناسب، خواب آرام و فعالیت‌های بدنی در چنین روزهایی می‌توانند بسیار کمک‌کننده باشند. به این ترتیب خیال‌مان راحت است که از نظر جسمی و روحی در شرایط خوبی به‌سر می‌بریم.
افکار منفی را دور بریزیم
قدم بعدی این است که افکار منفی را دور بریزیم و دست به‌کار شویم. طبیعی است که اگر به میزان مناسبی درس بخوانیم و نکات را مرور و تمرین کنیم تا حد زیادی اضطراب‌مان کنترل می‌شود. اما گاهی هم این چرخه برعکس عمل می‌کند، یعنی هرچه بیشتر درس می‌خوانیم اتفاقاً اضطراب‌مان بیشتر می‌شود و تصور می‌کنیم تلاش‌مان هنوز کافی نیست. در این مرحله می‌توانیم کمک بگیریم و یک روش مطالعه مناسب را انتخاب کنیم. نباید از تأثیر افکار مثبت در کاهش اضطراب غافل شویم، هر موقع احساس اضطراب داشتیم می‌توانیم با یک برنامه از پیش تعیین شده، توانایی‌ها و موفقیت‌های‌مان را در ذهن‌مان مرور کنیم.
گاهی شاگرد اول نباش
باید تصورات‌مان را درباره امتحان اصلاح کنیم. بپذیریم که قرار نیست همه ما در همه امتحانات بهترین نتیجه را بگیریم و بسته به تلاش و توانایی و استعدادمان، ممکن است در یک امتحان بالاترین نمره را بگیریم و در امتحانی دیگر نه. بنابراین با واقع‌نگری و دوری از کمال‌گرایی، به‌خودمان حق می‌دهیم که گاهی شاگرد اول نباشیم.
