ایمان؛ نقطه آغاز حرکت انسان

سیدمیثم میرتاج‌الدینی

در میان مفاهیم متعدد دینی که ساختار اصلی معارف توحیدی را تشکیل می‌دهند، مفهوم «ایمان» نقشی کلیدی دارد؛ به‌گونه‌ای که اگر کسی بخواهد نظام مفاهیم قرآنی و اصول دینی همانند توحید و نبوت را فارغ از مباحث کلامی مرسوم طرح کند تا ثمره آن دینداری فعال و کنشگر باشد، ضرورتا باید تصویری شفاف از مفهوم ایمان ترسیم کند. حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای با درک همین ضرورت، مباحثی مهم پیرامون مفهوم «ایمان» طرح کرده‌اند و آن را چنان بسط می‌دهند که به‌عنوان یک زمینه مشترک در تمام مباحث عقیدتی، مانند بحث توحید و نبوت، نقش ایمان چشم‌نوازی می‌کند. در این نوشتار بناست نکات مهم از بیانات ایشان درباره ایمان را مختصرا مرور کنیم.

ایمان چیست
«ایمان یعنی باور، پذیرش و پایبندی به آنچه انسان برای آن و در راه آن تلاش می‌کند.» به دیگر سخن «ایمان یعنی گرایش قلبی، وابستگی فکری و اعتقادی و روانی به چیزی یا کسی. آن هم نه یک گرایش صرفا قلبی یا ذهنی. بلکه گرایش همراه با عمل متناسب.» البته آنگاه ویژه بودن این تعریف مشخص می‌شود که بدانیم در تعریف ایمان، نظرات گوناگونی وجود دارد بدین توضیح که برخی ایمان را صرفا باوری ذهنی، برخی ایمان را گرایش قلبی و برخی دیگر ایمان را عملی عینی قلمداد کرده‌اند. اما رهبرانقلاب ظاهرا با این تعریف میان نظرات مختلف را جمع کرده‌اند؛ چرا که در تعریف ایشان، ایمان هم باورذهنی هم گرایش قلبی و هم عمل متناسب با باور و گرایش است.

ویژگی‌های ایمان از منظر قرآن
اولین ویژگی ایمان، آگاهانه بودن است. اگر ایمان را مطابق تعریف مذکور حاوی عمل بدانیم، مطابق استنادات قرآنی عمل و اطاعت باید همراه با فهم باشد. اگر اطاعت از روی فهم نباشد، ارزشی ندارد و شبیه اطاعت کورکورانه و مقلدانه و متعصبانه مشرکان است. از این‌رو ایمان که همان باور و گرایش و عمل است، بایستی متکی به فهم باشد که واژه «سمعنا و اطعنا» در آیه شریفه 285 بقره اشاره به همین مطلب دارد. مرز میان ایمان شایسته مومنان باایمانی که مشرکان به خدایان خود داشتند را همین آگاهانه بودن مشخص می‌کند. ایمان مومن به خدا و رسول، ایمانی است همراه با آگاهی، نه ایمانی از روی تعصب و جانبداری احساسی و به دور از منطق. نکته مهم آنکه رهبرانقلاب معتقدند داشتن ایمان آگاهانه، منوط است به آگاهی دادن دائمی. این خود بدین معناست که نباید از آگاهی دادن واهمه داشت. نباید از بسته ماندن چشم و گوش‌ها لذت برد. نباید تصور کرد چون یک فرد یا گروهی چشم و گوش بسته اطاعت می‌کنند، این ارزشمند است. ایشان تصریح می‌کنند: «ایمان آگاهانه را نیاز نیست لای پارچه بپیچید و در صندوق‌خانه بگذارید تا مبادا آسیب ببیند.» یا مبادا شبهه‌ای و شکی بر آن عارض شود. ایمان اگر آگاهانه باشد، آزادی را پدید می‌آورد. از آزادی در این حیطه نباید هراس داشت چون آن ایمانی با شبهات و شکیات از بین می‌رود که آگاهانه نیست. این کافران هستند که برای دستخوش تحول نشدن اعتقادات‌شان و محافظت از افکار ارتجاعی خود، از هر نوع آگاهی که به واسطه انبیاء ارائه می‌شد دوری می‌گزیدند و فضای بحث و گفت‌وگو را سد می‌کردند. ایمان آگاهانه از راه آگاهی دادن دائمی به‌دست می‌آید.
دومین ویژگی ایمان، زاینده بودن و همراه تعهدات عملی بودن است. هرچند در تعریف ایمان مشخص شد که ایمان بایستی همراه با عمل باشد اما موضوع زایندگی و همراه تعهدات عملی بودن، به‌عنوان یک ویژگی برای ایمان توسط رهبرانقلاب تکرار و تأکید می‌شود. بدین توضیح که ایمان به‌عنوان یک گروش قلبی یا باور ذهنی صرف، مورد‌نظر قرآن نیست بلکه باید این ایمان، زاینده عمل و در معیت و همراهی با تعهدات عملی باشد. وگرنه باید شیطان را هم مومن دانست. چون او باور داشت اما متناسب با این باور عملی ارائه نکرد. سومین ویژگی ایمان، سودجویانه نبودن آن است. انسان به‌صورت فطری، منافع خود را دنبال می‌کند. حتی اطاعت و تبعیت از خدا به سبب رسیدن به منافع و ثمراتی است که خداوند خود آنها را نوید داده است. با این حال ایمان نباید سودجویانه باشد. به چه معنا؟ بدین معنا که هرجا سودشخصی اقتضاء داشت به تعهدات متناسب با ایمان عمل کنیم و هرجا عمل بر مقتضای ایمان سود شخصی را استیفاء نکرد یا حتی منجر به ضرر ظاهری و دنیوی شد، ایمان و عمل بدان را کنار بگذاریم. آیات قرآن نیز چنین ایمانی را در آیات 47به بعد از سوره نور، اساسا ایمان تلقی نمی‌کند. پس ایمان نباید گاه‌گاهی، فصلی و موسمی و سودجویانه و نفع‌طلبانه باشد. ایمان مدنظر قرآن، ایمانی همیشگی و همگانی است؛ ایمانی است برای همه زمان‌ها و برای همه افراد. هیچ زمانی و هیچ‌کسی از عمل به اقتضائات آن استثناء نمی‌شود.

نویدهای ایمانی
اگر فرد یا جامعه‌ای چنین ایمانی را تحصیل کرد، خداوند متعال نتایجی را بر این ایمان مترتب می‌کند. این نتایج به‌صورت متعدد و وسیع در قرآن مورد‌اشاره قرار گرفته است که رهبرانقلاب به برخی از آنها پرداخته‌اند: سعادت و احساس خوشبختی، هدایت و شناخت مقصد و راه، نور و آزادی از موانع و حجاب‌ها و تاریکی‌ها و اسارت‌ها، پیروزی و نتیجه‌بخش بودن تلاش‌ها، نصرت و یاری‌گری خداوند، مغفرت و جبران کاستی‌ها و اشتباهات در طول مسیر و.... همچنین انسان مومن و جامعه ایمانی به دو ویژگی مهم مسلح می‌شود: اطمینان و سکون. بدین معنا که مومن آرامش‌خاطر دارد و هنگام عمل، مشوش و مضطرب نیست. ترس‌ها و طمع‌های موجود در مسیر، نمی‌تواند بر جاذبه ایمانی او غلبه کرده و او را همچون تخته‌پاره‌ای به هر سو بکشاند. او قرص و محکم در برابر همه وسوسه‌ها و ترس‌ها ایستادگی می‌کند. 
پ.ن: تمام مطالب عنوان شده در این سطور مبتنی بر کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن تالیف حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای است.