منازعه کاذب اصفهان - تهران در آواز ایرانی

صابر محمدی

همان سالی که محمدرضا شجریان در مشهد به دنیا آمد، چندصدکیلومتر آن‌سوتر، آقاجلال‌الدین در تهران و اصفهان کار آوازش به رادیو کشید. 7سال گذشته بود از انتشار آن صفحه عجیب آواز او در دستگاه همایون؛ صفحه‌ای که نام جلال‌الدین تاج اصفهانی را بر زبان‌ها انداخته بود. از قضا تاج، درست در آغاز دهه‌ای درگذشت که محمدرضا شجریان قرار بود مهم‌ترین آثارش را طی آن خلق و منتشر کند. اول هفته‌ای که پشت سر گذاشتیم، چهلمین سالمرگ تاج اصفهانی بود؛ سیزدهم آذرماه سال 1360، او در 78سالگی درگذشت، هر چند که خود می‌گفت 85ساله است. این را آخرین بار، در نواری که به‌عنوان واپسین آواز او مطرح است گفته است؛ درست یک‌ماه مانده به موعد مرگ، او و حسن کسایی به‌عنوان یار دیرینش، مهمان محمدرضا شجریان در تهران بوده‌اند. از سیزدهم آبان‌ماه 1360، نواری به جا مانده که در خانه محمدرضا شجریان و لابد با آن دستگاه ضبط صوت معروفش ضبط شده است؛ همان که بسیاری از اجراهای خصوصی او در دهه 60، به وسیله‌اش ماندگار شده. کسایی نی می‌نوازد در دشتی و تاج با چندبیتی از جلال‌الدین همایی و سعدی همراهی‌اش می‌کند؛ «تاجم نمی‌فرستی، تیغم به سر مزن/ مرهم نمی‌گذاری، زخم دگر مزن». 12دقیقه است. آخرش هم تاج می‌گوید که دوستان میل داشته‌اند بخواند درحالی‌که حنجره‌اش در 85سالگی آنطور که شایسته است یاری نمی‌کند.
تاج هیچ‌گاه استاد آواز شجریان نبوده است؛ اساسا کسانی که شجریان نزد آنها به آموختن آواز مشغول شد، کسانی بودند یکسره مربوط به مکتب تهران و خب تاج احیاگر مکتب اصفهان محسوب می‌شد. با این حال شجریان معروف بود به اینکه حتی از آوازخواندن آوازخوانی دوره‌گرد در قهوه‌خانه‌ای دورافتاده برنمی‌گذشته و خودش را به دیدار این و آن می‌رسانده تا چیزی بیاموزد. تاج که جای خود دارد. حتما از تاج اصفهانی هم آموخته است حتی اگر آن دو، از دو مکتب کاملا جدای موسیقی ایرانی بوده باشند. البته که می‌دانیم بر سر وجوه تفکیک این مکاتب موسیقایی توافق نظری در کار نیست و خیلی‌ها اساسا قائل به‌وجود مکتب در موسیقی ایرانی نیستند و تقسیم آن به مکتب تبریز، اصفهان و تهران را بیهوده می‌دانند. از قضا خود شجریان نیز جزو همین دسته بود.

طرفین برخورد: تاج اصفهانی ـ محمدرضا شجریان
نوع برخورد: میزبانی/ مهمانی
تاریخ برخورد: 13آبان 1360
محل برخورد: تهران، منزل محمدرضا شجریان
 
این روایت امروز به چه درد ما می‌خورد؟
گوش‌سپردن به آخرین آواز تاج اصفهانی که به‌دست محمدرضا شجریان و در منزل او ضبط شده، باز هم به ما می‌گوید که از تاریخ‌نگاران هنر و ادبیات ایران رودست نخوریم. بارها در همین ستون «چهره‌ به چهره» از دوگانه‌های کاذبی که تاریخ ادبیات و هنر ساخته و نسل‌های بعد ناآگاهانه به ریسمان آن دوگانه‌ها چنگ زده و با یکدیگر به نزاع پرداخته‌اند نوشته‌ایم. حالا باز هم حکایت همان است. برخی از اهالی موسیقی ایرانی در منازعه‌ای خیالی بین حقانیت مکتب اصفهان یا تهران گریبان چاک می‌دهند، غافل از اینکه از همه اینها می‌شود آموخت؛ مثل همین محمدرضا شجریان که با وجود کمترین گرایش به آوازخوان‌های اصفهانی، از اینکه در محضرشان بنشیند، دکمه ضبط صوت را فشار دهد و بارها محصول را گوش دهد، فروگذار نمی‌کرد.