منافع مشترک ایران و افغانستان در تأمین حقابه هامون

مصطفی فدایی فرد- پژوهشگر آب و محیط‌زیست

تالاب بین‌المللی هامون‌ در سیستان‌وبلوچستان به لحاظ جغرافیای طبیعی خود در دلتای رودخانه هیرمند قرار گرفته‌ و همواره وابسته به آب رودخانه‌ هیرمند ‌است. بنابراین رودخانه هیرمند اصلی‌ترین منبع تامین حقابه تالاب هامون است. اوایل دهه 50 خورشیدی قراردادی در رابطه با هیرمند در کابل منعقد شد که براساس آن قرار بود حقابه ایران از رودخانه هیرمند در سال نرمال آبی، حدود ۲۶ مترمکعب در ثانیه و به‌طور متوسط 820میلیون مترمکعب در سال باشد. همچنین بر مبنای معاهده 1351، ایجاد هر نوع ابنیه فنی در رود هیرمند، می‌بایست بعد از موافقت طرفین بر شرایط و مشخصات آن، احداث گردد. پس از ثبات حاکمیتی دودهه گذشته در افغانستان و البته پیش از استقرار کامل طالبان بر این کشور، علاوه بر توسعه مزارع خشخاش، روی رودخانه هیرمند سدهای متعدد احداث شد و مقدمات عدم‌پایبندی افغانستان به مفاد اصلی قرارداد یادشده، فراهم آمد که منجر به تشدید تبعات حاصل از خشکسالی در سیستان و بلوچستان شد. تا پیش از آبگیری سد «کمال خان» در افغانستان، بخش قابل توجهی از سیلاب‌ها وارد ایران و سپس تالاب هامون می‌شد. اما پس از آبگیری سد، آب از رودخانه هیرمند وارد ایران نشد. خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون، نخستین شاهد عدم‌رهاسازی حقابه هیرمند به‌عنوان تالاب مشترک بین ایران و افغانستان و از تالاب‌های مهم بین‌المللی است که مردم هر دو سوی مرز از آن امرار معاش کرده و طبیعت نیز از آن بهره‌مند می‌شد. خشک شدن تالاب علاوه بر ایجاد چالش‌های اقتصادی- اجتماعی، سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی فراوان نیز شده است. خشک شدن هامون، یعنی تبدیل شدن این تالاب به بزرگ‌ترین چشمه تولید گردوغبار در شرق ایران و غرب افغانستان، آلوده شدن و کاهش شدید کیفیت هوای صدها شهر و روستا در ایران و افغانستان. این در حالی است که تامین آب آشامیدنی مردم نیز به خطر افتاده است. اما آنچه احتمال پایان بدعهدی افغانستان درباره حقابه هیرمند را پرنگ‌تر می‌کند، منافع مشترک 2 کشور در مسایل زیست‌محیطی ناشی از خشکی هامون است، چراکه یک سوم این تالاب بین‌المللی در افغانستان قرار دارد و گردوغبار ناشی از آن می‌تواند تا مرکز افغانستان نیز پیش برود. بنابراین همانقدر که ایران از احیای تالاب هامون نفع می‌برد، افغانستان نیز منافع زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و توریستی از احیای هامون دارد که با عزم جدی دوطرف قابل تأمین است. با استقرار طالبان در افغانستان و وعده‌های سران این گروه اما امید می‌رود کشور افغانستان به تعهدات بین‌المللی خود عمل کرده و حقابه ایران از رودخانه هیرمند را رهاسازی کند تا حاشیه‌نشینان تالاب بین‌المللی هامون و مرزنشینان 2 کشور از مزایای احیای این تالاب بهره‌مند شوند و محیط‌زیست نیز از وضعیت بحران فعلی خارج شود. بدیهی است، طالبان برای اثبات صداقت خود در تحقق وعده‌ها، مجبور است رهاسازی آب رودخانه هیرمند به سمت ایران را عملیاتی کند. بر این اساس یکی از مهم‌ترین برنامه‌های وزارت نیرو نیز باید آن باشد که پیش از به رسمیت شناخته شدن طالبان توسط جهان، اقدامات مغایر با ملاحظات محیط‌زیستی در رودخانه‌های مرزی به‌خصوص در منطقه هیرمند را از طریق مجاری رسمی، یادداشت‌ها و مذاکرات دوطرفه  به سرعت پیگیری کند.