ارمغان تهران هوشمند

مرضیه ثمره‌حسینی ـ روزنامه‌نگار

«تهران هوشمند، برنامه جامعی است که حوزه‌های خدمات دیجیتال، حمل‌ونقل، نوآوری، محیط‌زیست، ایمنی، انرژی و تحول دیجیتال شهرداری را دربرمی‌گیرد.»؛ این بخشی از صحبت‌های مدیرعامل سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری است که پروژه تهران هوشمند را مدیریت می‌کند؛ پروژه‌ای که قرار است تهران را به جایی برای زندگی سالم و شاد، با رفت‌وآمد روان و برخوردار از زیرساخت‌های یکپارچه، مدیریت شهری کارآمد و اقتصادی پویا تبدیل کند. درباره پروژه تهران هوشمند، نتایج آن و اقداماتی که درزمینه هوشمندسازی پایتخت اجرا شده است، با دکتر محمد فرجود گفت‌وگو کردیم.


نتایج عمومی ملموسی که از شهر هوشمند حاصل می‌شود، چیست و چقدر در ارتقای تاب‌آوری و رفع مشکلات کنونی کلانشهر تهران اثرگذار خواهد بود؟
آنچه از مفهوم شهر هوشمند و نتایج حاصل از هوشمندسازی باید انتظار داشت، ارتقای سطح کیفیت زندگی شهروندان است. همچنین براساس پژوهش‌های متعدد، شاخص‌هایی مانند وضعیت سلامت، امید به زندگی، اشتغال، ارتباطات اجتماعی و کیفیت محیط‌زیست در شهرها به شکل قابل‌توجهی بهبود و ارتقا می‌یابند. موضوع شهر هوشمند و شهر تاب‌آور از ابعاد مختلف با هم مرتبط هستند و در شهرهای هوشمند توجه ویژه‌ای به تاب‌آوری می‌شود. امروزه برای رسیدن به شهرهای تاب‌آور، ایجاد تحول دیجیتال به کمک فناوری‌های نوظهوری چون اینترنت اشیا، داده‌کاوی و هوش مصنوعی اجتناب‌ناپذیر است. برای‌مثال وجود انواع زیرساخت‌های ارتباطی و اطلاعاتی در شهرها از ارکان تاب‌آوری محسوب می‌شود. زیرساخت‌های اطلاعات مکانی در شهرها همچون اطلاعات شبکه‌های آب و برق، گاز، مخابرات و نیز تأسیسات زیرسطحی همچون خطوط مترو عامل کلیدی در مواجهه با حوادثی همچون زلزله و فرونشست محسوب می‌شوند و این زیرساخت‌ها تا حد خوبی در شهر تهران فراهم است و چنانچه دستگاه‌های ذی‌نفع و متولیان داده، اطلاعات و داده‌های خود را بر این بستر به‌طورکامل به‌اشتراک ‌بگذارند، توان تاب‌آوری شهر دوچندان خواهد شد.
همچنین در حوزه مدیریت بحران، استفاده از انواع حسگرهای محیطی مانند حسگرهای سنجش لرزه زمین و دبی آب‌های جاری و حسگرهای دود و حریق، به کمک شبکه گسترده اینترنت اشیا، توان شهرها را در مواجهه با حوادث طبیعی و بحران‌های شهری بسیار تقویت می‌کند. در مواجهه با کرونا نیز همین زیرساخت‌های دیجیتال به‌کار آمدند و مردم توانستند بسیاری از خدمات خود را چه از بخش خصوصی و چه دولتی به‌صورت غیرحضوری دریافت کنند. در این نگاه، نقش داده‌های شهری بسیار کلیدی است و در شرایط کنونی، تمام شهرها نیاز به استقرار حکمروایی دیجیتال و مدیریت شهر بر مبنای داده و ارائه خدمات مبتنی بر آن را پیش از پیش احساس می‌کنند. ازهمین‌رو، شاید موجزترین تعریف شهر هوشمند، شهری است که بر مبنای داده مدیریت می‌شود. توجه ویژه به تحلیل داده، هوش مصنوعی، ایجاد دسترسی آزاد به اطلاعات، ایجاد انواع داشبوردهای تحلیل شهری و تدوین سند حکمروایی داده، از اقداماتی است که درهمین‌ راستا در مدیریت شهری تهران در یکی دو سال اخیر صورت‌گرفته‌است.

چالش‌های بر سر راه چیست؟ 
هم در تدوین و تبیین برنامه‌ها و ایجاد نگاه مشترک میان تمام ذی‌نفعان و هم در پیاده‌سازی این برنامه‌ها موانع و چالش‌های جدی وجود دارد، ازجمله چالش‌های مربوط به فرهنگسازی، پذیرش اهداف برنامه شهر هوشمند و اعتماد به فناوری‌های هوشمند برای توسعه خدمات هم نزد مدیران و مجریان و هم درنظر شهروندان و کسب‌وکارهای شهری، چالش‌های مرتبط با بودجه، جذب سرمایه‌گذاری و دسترسی به فناوری‌های روز با توجه به مسائلی مانند تحریم، وجود نهادهای خدمت‌رسان متعدد که هریک براساس مأموریت‌های خود نقش کلیدی در مدیریت شهری دارند و نیاز به هم راستاسازی تلاش‌های صورت‌گرفته، مشکلات قانونی و فرایندی که در بسیاری مواقع، ایجاد تحول اساسی را کند می‌کند. اما اعتقاد داریم که دربرابر این چالش‌ها باید تمام ظرفیت‌های شهرداری و شهر تهران را به‌کارگرفت و زمینه را برای مشارکت تمام ذی‌نفعان کلیدی ازجمله نهادهای دولتی و حاکمیتی، بخش خصوصی، نهادهای عمومی مردم‌نهاد، سرمایه‌گذاران، شرکت‌های نوآور و عموم شهروندان فراهم کرد تا به سمت تهران هوشمند برویم.

مردم چه نقشی در تحقق این پروژه دارند؟ 
در شهر هوشمند شهروندان، محور تمام برنامه‌ها هستند، اما گاهی موضوع شهروندان و نقش آنها در توسعه شهر هوشمند تحت‌الشعاع موضوعات فناورانه قرار می‌گیرد تا آنجا که اغلب برنامه‌ریزان و طراحان شهر‌ی معمولا به ابعاد و شاخص‌های اقتصادی و فنی خدمات هوشمند در شهر متمرکز می‌شوند و به مسائل اجتماعی، سبک زندگی و فرهنگی شهروندان کمتر توجه می‌کنند. ما سعی کردیم به این نکته توجه کنیم. نقش مشارکت شهروندی در سطوح مختلف برای مدیریت بهتر شهر انکارناپذیر است و اگر در این زمینه مشارکت همراه با مطالبه‌گری باشد، طبعا ضمانت اجرایی برای تحقق و حرکت در مسیر شهر هوشمند فراهم‌تر می‌شود.
در تهران هوشمند راه‌اندازی مراکز زندگی هوشمند را با هدف ایجاد فضاهایی نوین و کاربرمحور برای آموزش، توانمندسازی و جلب مشارکت شهروندان در آشنایی با خدمات و فناوری‌های هوشمند شهری و نیز دریافت بازخوردها و نظرات شهروندان طراحی کردیم و در آن از پیشنهاد‌های شهروندان درجهت توسعه و بهبود انواع خدمات شهر هوشمند استفاده می‌شود. نخستین مرکز زندگی هوشمند در تهران به‌زودی در ایستگاه متروی تجریش افتتاح خواهد شد. همچنین در برنامه تهران هوشمند یک محور اصلی را به موضوع «شهروند هوشمند و خدمات دیجیتال» اختصاص داده‌ایم. معتقدیم که در افق تهران هوشمند، شهروندان باید از منظر آمادگی الکترونیکی و دسترسی به خدمات فناورانه در جایگاه مناسبی قراربگیرند. از‌همین‌رو، در برنامه تهران هوشمند در بسیاری از موارد، ارائه سرویس‌ها براساس نیازسنجی شهروندان در زندگی روزمره صورت گرفته است. نیاز شهروندان به ارائه سرویس‌های دیجیتال و هوشمند مختص کرونا در این یک‌ونیم سال گذشته، شاهد این موضوع است.

مهم‌ترین دستاوردهای حاصل از این پروژه چیست و بازخوردها به چه صورت بوده؟ 
در دوره جدید مدیریت شهری اقدامات متعددی در زمینه هوشمندسازی شهر صورت گرفته است. یکی از راهبردهای اصلی ما، یکپارچه‌سازی و ارائه خدمات از طریق پنجره واحد ارائه سرویس‌های شهروندی «تهران من» به شهروندان بوده است تا راهکاری ساده برای بهره‌مندی از خدمات دیجیتال شهرداری در اختیار آنها قرار گیرد. مهم‌ترین بازخورد را می‌توان استقبال همشهریان تهرانی در استفاده از اپلیکیشن تهران من دانست که بیش از 3میلیون کاربر جذب کرده است و با توجه به ضریب نفوذ تلفن‌همراه هوشمند در سطح شهر تهران، پتانسیل افزایش تعداد مشترک را دارد؛ در حوزه خودرویی، امکان پرداخت خلافی و عوارض خودرو و مفاصا به‌صورت الکترونیکی فراهم شده و همچنین درزمینه حمل‌ونقل عمومی، امکانات جدیدی مانند «امکان خرید بلیت مترو مبتنی بر بارکد دوبعدی» و «امکان شارژ برخط کارت بلیت» ایجاد شده است؛ در حوزه مالی، کیف پول شهروندی توسعه داده شده و امکان پرداخت انواع قبوض شهرداری (نوسازی/ پسماند/ کسب و پیشه) و نیز پرداخت انواع قبوض آب، برق، گاز، تلفن و... از طریق «تهران من» فراهم شده است. از سوی‌ دیگر، خدمات 137نیز بر این بستر ارتقا یافته و امکان ارسال عکس و فیلم از سوی شهروندان برای گزارش چالش‌های شهری فراهم است.
اما سعی کرده‌ایم ارائه خدمات به تهران من محدود نباشد و از توانایی سایر بازیگران برای ارائه خدمات باکیفیت به شهروندان نیز استفاده کنیم. دراین‌راستا با آزادسازی داده‌های شهرداری در قالب API، این امکان برای سایر ارائه‌دهندگان سرویس‌های دیجیتال فراهم شده است تا خدمات شهرداری را در سبد خدمات خود قرار داده و خود این امر نیز در گسترش سرویس‌ها و هوشمندسازی شهر تأثیر بسزایی دارد. بخش دیگر اقدامات، در داخل شهرداری تهران اتفاق افتاده است که از آن به تحول دیجیتال شهرداری یاد می‌کنیم. بسیاری از زیرساخت‌ها و سامانه‌ها در داخل شهرداری ایجاد شد و یا توسعه پیدا کرد تا بتوان خدمات باکیفیت‌تری به شهروندان ارائه کرد و هزینه‌های مدیریت شهر هم کاهش پیدا کند. خوشبختانه امروز در شهر تهران مراکز نوآوری متعددی میزبان شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور هستند و از توان و محصولات آنان در مدیریت شهری بهره‌برداری می‌شود. پلتفرم تهران من ده‌ها خدمت در زمینه سرویس‌های دیجیتال به شهروندان ارائه می‌دهد. بخش قابل توجهی از خروجی هوشمندسازی در حوزه حمل‌ونقل نیز از طریق تهران من به شهروندان ارائه می‌شود. در زمینه تحول دیجیتال شهرداری، بسیاری از فرایندهای دستی به‌صورت آنلاین انجام می‌شود که نظام‌مندشدن فعالیت‌ها و شفافیت کار را ارتقا می‌دهد. در حوزه ایمنی، انرژی و محیط‌زیست نیز فعالیت‌های متعددی صورت گرفته و از توان بخش خصوصی بیشترین استفاده شده است.

بودجه طرح‌های هوشمندسازی از چه طریق تأمین می‌شود و آیا این کار فقط از سوی شهرداری دنبال می‌شود؟ 
اول در مورد بخش دوم سؤال باید بگویم که هوشمندسازی، از مباحثی است که در سطح ملی هم دنبال می‌شود و تاکنون با نهادهای متعددی در این زمینه همکاری داشته‌ایم. اما در حوزه شهر هوشمند، نقش شهرداری‌ها از بقیه پررنگ‌تر است. درخصوص بودجه شهر هوشمند، طبیعتا بخشی از آن وابستگی مستقیم به بودجه شهرداری‌ها دارد و بخشی هم به خلق جریان‌های درآمدی پایدار مرتبط است. دراین‌زمینه، پروژه‌های متعددی را بر پایه مشارکت عمومی- خصوصی تعریف کرده‌ایم که غالبا با دو مدل اصلی اپراتوری و کارگزاری جلو رفته‌اند. به‌بیان‌دیگر، مدل‌های جدید مشارکت، سرمایه‌گذاری و درآمدی را پی‌گرفته‌ایم، به‌طورمثال، پروژه‌های پارک حاشیه‌ای و تفکیک پسماند خشک، پروژه‌هایی هستند که شهرداری در آنها اقدام به صدور مجوز کرد و بازیگران بخش خصوصی با اخذ مجوز شروع به اجرا، سرمایه‌گذاری و مدیریت آن کردند.

چشم‌انداز پیش‌روی هوشمندشدن تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ 
مطابق با چشم‌انداز تهران هوشمند، تهران شهری است پایدار برای همه، با سطح کیفیت زندگی روزافزون برمبنای توسعه مشارکت‌های شهروندی، عمومی و خصوصی و جایی برای زندگی سالم و شاد، با رفت‌وآمد روان و برخوردار از زیرساخت‌های یکپارچه، مدیریت شهری کارآمد و اقتصادی پویا. دراین‌راستا، با توجه به پروژه‌های هوشمندسازی که در دستورکار بخش‌های مختلف شهرداری تهران قرار گرفته، امیدوارم در میان‌مدت، زمینه پدیدارشدن تدریجی برخی از اثرات موردانتظار چشم‌انداز تهران هوشمند فراهم شود.