میدان متقارن پایتخت

کلانشهر تهران بیش از 700میدان دارد؛ اما یکی از آنها می‌شود میدان حسن‌آباد که با داشتن 4ساختمان یک شکل در چهارطرف آن، به سبک اروپایی ساخته شده و به متقارن‌ترین میدان پایتخت شهرت دارد؛ میدانی که حتی الگوی دیگر شهرها هم شده و میدان امام همدان دقیقا از روی آن ساخته شده است. این میدان منحصر به‌فرد علاوه بر معماری زیبایش، تاریخچه جذابی هم دارد؛ از چگونگی ساختش بگیرید تا نام‌هایی که پیش از این روی این میدان بوده و دلیل نامگذاری‌اش به حسن‌آباد. اگر می‌خواهید درباره میدان منحنی شکل و قرینه پایتخت که بی‌شک یکی از نمادهای تهران قدیم به‌حساب می‌آید بیشتر بدانید، با ما به تقاطع خیابان امام خمینی‌(ره) با خیابان حافظ و وحدت اسلامی بیایید.

 چرا حسن‌آباد؟
سال‌های سال پیش که هنوز خبری از میدان حسن‌آباد نبود، در محدوده فعلی این میدان باغ بزرگی وجود داشت که بخشی از املاک میرزا یوسف آشتیانی، ملقب به مستوفی‌الممالک، از رجال قاجار بود. میرزا یوسف پسری به نام حسن داشت که بعد از گسترش تهران، آن محدوده را به نام پسرش نامگذاری کرد و همین شد که از آن روز تا به حالا ما به این محدوده حسن‌آباد می‌گوییم.

 از چهارراه تا میدان حسن‌آباد
میرزا یوسف آشتیانی که از دنیا رفت، باغ بزرگش چندین و چند تکه شد و به فروش رسید. درخت‌ها یکی پس از دیگری جای خودشان را به خانه‌ها دادند و همه‌چیز برای ساخت میدان اروپایی پایتخت آماده شد. آن زمان در اواخر دوره حکومت قاجار، محدوده میدان حسن‌آباد شکل محله مسکونی به‌خود گرفته بود و 2 چهارراه داشت تا اینکه با روی کار آمدن پهلوی اول و تصمیم او برای مدرنیزاسیون‌کردن تهران، یکی از افسران آن زمان به نام سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری، رئیس شهرداری تهران شد. در زمان این شهردار که شخص شاه او را برای اصلاح و بازسازی تهران منصوب کرده بود، چهارراه حسن‌آباد به میدانی بزرگ به شعاع 45متر و مساحت 6هزار و 500متر تبدیل شد.

 میدان 91ساله
چهارراه حسن‌آباد که از بین رفت، تازه کار قلیچ باقلیان، سازنده ساختمان‌های چهار طرف میدان حسن‌آباد شروع شد. قلیچ باقلیان با نظارت لئون تادوسیان، معمار برجسته ارمنی، 4ساختمان یک شکل با سبک اروپایی در چهارطرف میدان ساخت که هر کدام از این ساختمان‌ها دارای 2گنبد است. درباره گنبدهای بالای بناها هم گفته می‌شود که این گنبدها کار استاد اکبر نکووقت تک معروف به استاد اکبر خواهرزاده است. خلاصه اینکه با ساخته شدن ساختمان‌های قرینه در چهارطرف میدان حسن‌آباد، کار ساخت اروپایی‌ترین میدان پایتخت در سال 1309به پایان می‌رسد تا به این ترتیب امروز این میدان قدیمی پایتخت بیش از 90سال عمر داشته باشد.

 همه نام‌های میدان حسن‌آباد
میدان حسن‌آباد که به بهره‌برداری رسید، به‌دلیل 8گنبدی که دور تا دور میدان خودنمایی می‌کرد، به میدان «هشت گنبد» معروف شد. مدتی هم آن را میدان «پهلوی» نامیدند تا اینکه انقلاب اسلامی به پیروزی رسید. در سال‌های ابتدایی انقلاب که 31شهریور آغاز جنگ تحمیلی و هفته دفاع‌مقدس شد، میدان پهلوی به میدان 31شهریور تغییر نام داد اما درنهایت با همان اسم محله سابقش یعنی حسن‌آباد به ثبت رسید تا امروز همه ما این میدان قدیمی با معماری زیبا و منحصر به‌فرد را با نام پسر میرزا یوسف آشتیانی بشناسیم. شاید برایتان جالب باشد بدانید که این میدان مدتی هم به نام ملک‌المتکلمین نامیده می‌شد؛ دلیلش هم نصب مجسمه حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین از خطبای مشهور دوره مشروطیت در این میدان بود.

  حوادثی که نظم  را بر هم زدند
مهم‌ترین ویژگی میدان حسن‌آباد از گذشته تا به امروز، معماری خاص و منحصر به‌فرد و در نتیجه متقارن بودن میدان است. اما متأسفانه در گذر ایام حوادث طبیعی و غیرطبیعی این نظم زیبای میدان را بر هم زده و او را از قرینه بودن درآورده است. نخستین اتفاقی که برای معماری اروپایی میدان حسن‌آباد افتاد، به اوایل دهه 1350برمی‌گردد؛ زمانی که در پی بازسازی بناهای این میدان، یکی از ساختمان‌های گنبدی شکل به کلی تخریب شد تا جای آن را ساختمان چند طبقه بانک ملی با نمای شیشه‌ای بگیرد! اگر چه در سال 1380شهرداری منطقه 12سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران شده را روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کرد، اما متأسفانه این میدان قرینه یکی از 4ساختمان یکپارچه‌اش را برای همیشه از دست داد. حادثه دیگری هم باعث آسیب دیدن قرینگی و زیبایی میدان حسن‌آباد شد که در 26تیر‌ماه سال 1398به وقوع پیوست. در این روز بخشی از ساختمان‌های میدان حسن‌آباد دچار آتش‌سوزی شد که متأسفانه در این حادثه 2گنبد این میدان آسیب جدی دید. اگر چه از همان زمان بحث مرمت و بازسازی این گنبدها در دستور کار شهرداری قرار گرفته اما متأسفانه هنوز این گنبدها مرمت نشده‌اند.

  الگوی میدان امامره همدان
این حوادث طبیعی و غیرطبیعی در حالی چهره میدان حسن‌آباد را دستخوش تغییر کرده و قرینگی را از آن گرفته که متقارن بودن معماری میدان حسن‌آباد الگوی برخی از میدان‌های دیگر در سرتاسر ایران هم شده است. نمونه‌اش میدان خمینی (ره) شهر همدان که در فاصله 3سال بعد از ساخت میدان حسن‌آباد تهران، در شهر همدان ساخته شده است. این میدان قدیمی که مانند میدان حسن‌آباد به سبک «باروک» (سبک معمول معماری اروپا در قرون 19و 20) ساخته شده، دارای ساختمان‌های متقارن با گنبدهایی با پوشش‌های فلزی است و از کنار این ساختمان‌ها، 6خیابان 30متری منظم با زاویه 60درجه به نام‌های اکباتان، باباطاهر، شریعتی، بوعلی‌سینا، تختی و شهدا منشعب می‌شود.

 نخستین ایستگاه آتش‌نشانی
یکی از ویژگی‌های میدان حسن‌آباد، ایجاد واحد اطفائیه بلدیه در آن بود؛ یعنی همان ایستگاه آتش‌نشانی امروزی. درباره چگونگی ایجاد ایستگاه‌های آتش‌نشانی در ایران بحث زیاد است؛ عده‌ای معتقدند نخستین بار میرزا تقی‌خان امیرکبیر با خواندن گزارش‌های مامورانش از آتش گرفتن دکان‌ها، خانه‌ها یا کاروانسراها، به فکر ایجاد اداره آتش‌نشانی افتاد، عده‌ای هم می‌گویند ناصرالدین شاه قاجار در سفر به فرنگ و در بازدید از ایستگاه‌های آتش‌نشانی روسیه، تصمیم گرفت اداره اطفائیه را راه‌اندازی کند. هر چه که بود، کریم‌آقا بوذرجمهری، شهردار منصوب شده توسط رضاشاه، نخستین بار در سال 1303یک دستگاه اتومبیل آبپاش برای بلدیه تهیه کرد تا خیابان‌های خاکی تهران را آبپاشی کند. اما همین دستگاه باعث شد تا سال 1307نخستین واحد اطفائیه بلدیه در چهارراه حسن‌آباد تاسیس شود و به این ترتیب شهروندان پایتخت‌نشین ایجاد نخستین ایستگاه آتش‌نشانی‌شان را جشن گرفتند. همچنین در محل اطفائیه یا آتش‌نشانی، قبرستانی بوده که سر میرزاکوچک‌خان‌جنگلی در آن دفن است، همچنین کشته‌شدگان وبا در تابستان 1271 شمسی در تهران از جمله میرزا رضا کلهر خوشنویس را در این آرامستان به خاک سپردند.

 مفقود شدن مجسمه 3متری 
گفتیم که میدان حسن‌آباد در دوره‌ای به‌دلیل نصب مجسمه ملک‌المتکلمین یکی از معروف‌ترین مشروطه‌خواهان، به این نام خوانده می‌شد. اما امروز دیگر نه این میدان را به نام ملک‌المتکلمین می‌نامند و نه حتی اثری از مجسمه 3متری این واعظ دوران مشروطه است. ظاهرا این تندیس تمام قد از ملک‌المتکلمین که کاری از استاد ابوالحسن صدیقی، نقاش و مجسمه‌ساز برجسته ایرانی است، به‌دلیلی نامعلوم به انبار پارک شهر منتقل شده و زمانی که دوباره صحبت از نصب آن در میدان حسن‌آباد بر سر زبان‌ها افتاد، مشخص شد که به کلی ناپدید شده است! متأسفانه هیچ‌کس تا به امروز از سرنوشت این مجسمه خبری در دست ندارد و معلوم نیست چه بر سر ساخته دست استاد صدیقی و یکی از نمادهای میدان حسن‌آباد آمده است.

 راسته ابزار، وسایل چوبی و کاموا
میدان حسن‌آباد مدت‌هاست که در قرق چندین راسته قرار دارد؛ ضلع شمالی آن را بورس مبلمان و تجهیزات اداری شامل میز، صندلی، فایل و... و همچنین بورس لوازم چوبی تشکیل داده، ضلع جنوب غربی آن در قرق کاموا فروشان است و در جای جای آن می‌توان ردی از بازار ابزارآلات مشاهده کرد. درواقع این میدان قدیمی این روزها بیش از آنکه محلی برای گذر خودروها و تردد عابران پیاده باشد، جایی برای گشت و‌گذار خریداران نخ و کاموا، ابزارآلات، تجهیزات اداری و لوازم چوبی است.

ثبت در سال 77
درنهایت اینکه این میدان زیبا که در سال 1309با 4ساختمان و 8گنبد به‌گونه‌ای منحنی شکل و قرینه ساخته شد، در شانزدهم فروردین‌ماه سال 1377با شماره ثبت 1977به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.