کرونا آدم‌ها را کتابخوان نکرد

مهتاب خسروشاهی- خبرنگار

دیواری کوتاه‌تر از دیوار فرهنگ و هنر وجود ندارد. آمارهای جهانی و داخلی می‌گویند، کرونا روی صنعت نشر و الگوی مطالعه، مانند هر صنعت و کار دیگری، تأثیر گذاشته است. برای اینکه دقیق‌تر در این‌باره بدانیم با پژمان سلطانی، نویسنده و ناشر انتشارات ویستار و دریچه درباره تأثیر کرونا بر صنعت نشر و آمار کتابخوانی در این سو و آن‌سوی آب، گپی زده‌ایم که می‌خوانید.
در دوره کرونا بخش فرهنگ شاید بیش از هر بخش دیگری متضرر شد. دلیل آن هم بنیه ضعیف این بخش در کشور ماست. درباره نشر، توزیع و مطالعه کتاب احتمالا نوسان‌های جدی‌تری رخ داده است؛ به این دلیل که اصولا آمار مطالعه کتاب در کشور ما خیلی بالا نیست. پژمان سلطانی در این‌باره توضیح می‌دهد: «صنعت نشر در کشور ما، صنعت ورشکسته‌ای است؛ بنابراین اضافه شدن اتفاقی مانند کرونا، به هر دو حوزه نشر و توزیع کتاب آسیب وارد کرده است. درخواست جامعه برای خرید کتاب، تعیین‌کننده میزان فعالیت آنهاست. قبل از کرونا، تیراژ کتاب به 100 تا 200 نسخه رسیده بود و کرونا، ضربه شدیدتری به آن وارد کرد. تیراژ‌های کنونی چند هزار نسخه تاجایی که من می‌دانم واقعی نیستند؛ مگر اینکه کتاب‌هایی که به سفارش نهاد یا ارگانی با تیراژ بالا برای هدیه یا ارائه به مرکزی سفارش داده می‌شوند. به‌عنوان ناشری که 30سال است در این حوزه فعالیت می‌کنم، به شما یقین می‌دهم حتی اگر مجموعه شعری زیرخاکی‌ از احمد شاملو پیدا شده باشد و به چاپ برسد، مطمئن باشید هزار نسخه آن به‌سختی فروش خواهد رفت.»

مطالعه عادت است، با اتفاق نمی‌آید
 گفته‌ها حاکی از آن است که به‌نظر می‌رسد در دوره کرونا، بسیاری از افراد اوقات فراغت خود را با مطالعه پر کرده و می‌کنند. این ناشر در این‌باره می‌گوید: «‌مطالعه، عادت است. نمی‌شود عادتی را با اتفاقی خاص مانند کرونا، در جامعه ایجاد کرد؛ بنابراین تصور نمی‌کنم آنچه گفته می‌شود، درست باشد. شاید بهتر است بگویم آنهایی که در دوره پیش از کرونا به مطالعه عادت داشتند، با کرونا این عادت در آنها پررنگ‌تر شد.» او ادامه می‌دهد: «فرهنگ، چیزی نیست که عاملی مثل کرونا آن را ایجاد کند یا محرک آن شود؛ چراکه باید در افراد ریشه دوانده باشد. فرهنگ از طریق خانواده، رسانه و به شکل نامحسوس از جامعه به افراد آموزش داده می‌شود؛ بنابراین اگر فرهنگ کتابخوانی در افراد جامعه ریشه نداشته باشد، کرونا نمی‌تواند در این زمینه فرهنگسازی کرده یا اثر خاصی بگذارد.» این ناشر با اشاره به نیازهای اقتصادی خانواده‌ها صحبت‌هایش را اینطور ادامه می‌دهد: «شاید در روزهای نخست، قرنطینه باعث شد تا افراد کتابخوان فرصت مطالعه بیشتری پیدا کنند، اما غم نان نیاز مهم‌تری نسبت به مطالعه کتاب است.» او ادامه می‌دهد: «در دوره کرونا بسیاری از کتابفروشی‌های کوچک آسیب‌دیده و درهمین دوره تعطیل شدند یا امکان ادامه کار را نخواهند داشت.»

در انتخاب‌ها سردرگم هستیم
بررسی‌ها نشان می‌دهد که الگوی مطالعه مردم در سایر کشورها، در دوره کرونا تغییر کرد؛ برای مثال کرونا فرصتی فراهم کرد تا گرایش به مطالعه رمان‌های دنباله‌دار بیشتر شود و مردم سراغ مطالعه آثاری بروند که مشابهت‌هایی با شرایط کنونی ما دارد؛ اتفاقی که در کشور ما هم درباره چند عنوان کتاب دیده شد. این ناشر درباره تغییر الگوهای کتابخوانی می‌گوید: «بعضی تغییرات مقطعی است؛ مثل مطالعه بعضی آثار در بعضی شرایط خاص. اما بخش خصوصی فعال در حوزه فرهنگ نمی‌تواند الگویی‌ را که باید، در اختیار مردم قرار دهد. از طرفی مردم به سردرگمی فرهنگی دچار شده‌اند و در انتخاب‌های اولیه و عادی خود، دچار تردید هستند.

 مردم سرگرم شبکه‌های مجازی شده‌اند
«الگوها به سمت قطعه‌خوانی تغییر مسیر داده است.» پژمان سلطانی پس از این توضیح کوتاه ادامه می‌دهد: «مردم سرگرم شبکه‌های مجازی شده‌اند. جامعه حوصله پیگیری و مطالعه طولانی را ندارد. مسئله دیگر کیفیت اطلاعات ارائه شده از این طریق است. در دوره کرونا شاهد دست به‌دست شدن بسیاری از اطلاعات نادرست در فضای مجازی درباره همین بیماری بودیم. الگوی غالب مطالعه، کتاب‌های روانشناسی عمومی، روانشناسی موفقیت، مدیریت با مفهوم عمومی و... است. اگر عنوان کتاب‌های با تیراژ بالا را بررسی کنید، متوجه می‌شوید.» میزان استفاده و گرایش به مطالعه کتاب‌های صوتی یا آنلاین، از مدتی پیش افزایش یافته است. اما آیا در دوره کرونا با توجه به ضرورت ضدعفونی کردن کتاب، تعطیلی دوره‌ای کتابفروشی‌ها، قیمت بالای کتاب‌های کاغذی و... گرایش به الگوی مطالعه کتاب‌های صوتی یا آنلاین، افزایش یافته؟ این ناشر در پاسخ می‌گوید: «شاید بله. با توجه به شرایط اقتصادی پیش آمده و نیاز به‌کار بیشتر و گرفتاری‌های متعدد، گرایش به مطالعه کتاب با کتاب‌های صوتی یا آنلاین، بیشتر  شده است. علاوه بر آن قطعا این شکل از مطالعه برای مردم مقرون به‌صرفه‌تر است. .»

فروشگاه است، نه نمایشگاه
هفته کتابگردی (در آبان‌ماه هرسال) و نمایشگاه کتاب (در اردیبهشت‌ماه هر سال) برای علاقه‌مندان به کتاب، فرصت خوبی برای خرید آثار با تخفیف ویژه است. آمارهای هفته کتابگردی نشان می‌داد که باوجود کرونا، آمار فروش، رشد مناسبی داشته است. (در طرح پاییزه کتاب، 485هزار و 823نسخه، معادل 2میلیارد تومان کتاب خریداری شده. طرح پاییزه یک هفته بوده است.) پژمان سلطانی در این‌باره توضیح می‌دهد: «در دوران کرونا، تخفیف فروش کتاب با 50درصد، فاجعه دیگری است. اعلام این درصد تخفیف با حذف هزینه‌ اجاره غرفه، رفت‌وآمد پرسنل و... اتفاق افتاده است. در این شرایط هم ناشرهای کوچک بیشتر آسیب می‌بینند. مگر فروش ناشر کوچک چقدر است که کارها را با 50درصد تخفیف هم ارائه کند. این کارها فقط به نفع ناشران بزرگ است.» سلطانی درباره آمار بالای ارائه شده درباره مطالعه و خرید کتاب در دوره کرونا می‌گوید: «پیش از کرونا، مردم با مشکلات اقتصادی و... دست به‌گریبان بوده‌اند و خرید کتاب در انتخاب‌های آخر آنها جای داشت؛ حالا با شرایط پیش آمده تصور می‌کنید چند درصد مردم برای خرید کتاب هزینه می‌کنند؟ از طرفی آمار اعلام شده با توجه به تعداد ناشران حال حاضر ایران، رقم بالایی نیست.»

کوچک‌ها دیده نمی‌شوند
در دوره کرونا، مشاغل کوچک بیش از مشاغل بزرگ ضرر کردند. برای نجات و سرپایی مجدد فعالیت‌های کوچک باید تلاشی مضاعف به خرج داد و این درباره پیکر لاغر صنعت نشر و چاپ، نمود بیشتری دارد. اما در این بین مردم بیشتر می‌توانند کمک‌ کنند یا نهادها؟ پژمان سلطانی معتقد است: «مردم در این شرایط خودشان نیازمند کمک هستند. از طرفی ناشران کوچک تا به حال به چشم نهادها و متولیان این حوزه نیامده‌اند؛ بنابراین توجه‌ها باز هم بیشتر به سمت ناشرانی است که اصولا ناشران بزرگی هستند. نگاه مردم به ناشر بزرگ هم طور دیگری بوده است؛ درحالی‌که ناشر بزرگ، الزاماً ناشری با شمارگان بالای کتاب نیست و کیفیت آثار مهم است.» او ادامه می‌دهد: «برای کمک به ناشران، تنها راهکار قائل شدن حق برابر برای همه است؛ برای مثال اگر قرار است امکانی برای ناشران درنظر گرفته شود، این امکان باید به شکل برابر برای همه باشد. شاید به این ترتیب بتوان به سرپایی مجدد حوزه نشر، دل‌خوش کرد.»