جریان نسیه آب در زاینده‌رود
باز و بسته کردن جریان آب زاینده‌رود منجر به خالی شدن آبخوان‌های زیرزمینی و فرونشست ایجاد ترک در بناهای شهری و خشک شدن درختان شده است
فاطمه عباسی- خبر‌نگار
سال‌هاست که یک پای نصف جهان لنگ می‌زند و بستر زاینده‌رودش با آن جریان‌های خروشان به ساحلی وسیع و شنی بدل شده؛ گستره‌ای مهجور از زمین آفتاب‌خورده که دور قلب اصفهان پیچیده است. وعده‌های مکرر مسئولان استانی و کشوری هم برای جریان دائمی زندگی در زاینده‌رود محقق نشده و کاهش چشمگیر منابع آبی و خشکی آن حتی معیشت کشاورزان را با چالش مواجه کرده است. بی‌بهره ماندن تالاب گاوخونی از حقابه، آلودگی هوا، تخلیه آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین هم دستاورد همین تشنگی زاینده‌رود است که هر روز تشنه‌تر از قبل می‌شود. درست از زمانی که زاینده‌رود دیگر مثل سابق رنگ آب را به‌خود ندید، ده‌ها هزار هکتار زمین کشاورزی به بیابان بدل شد و خشکید. شهر هم دیگر آن نشاط سابق را ندارد. خطر خشکی زاینده‌رود، بناهای تاریخی و پل‌های بناشده روی رود را هم تهدید می‌کند و فعالان محیط‌زیست و کارشناسان میراث از فرونشست زمین در نقاط مختلف استان و خشکی تالاب گاوخونی خبر می‌دهند. سال‌هاست که مشکلات خشکی زاینده‌رود در صدر چالش‌های استان و مطالبات اصلی مردم قرار دارد و تدبیرهای مقطعی و فصلی برای جاری شدن آب در زاینده‌رود هم نتوانسته از دغدغه اهالی اصفهان و خشک نشدن آن کم کند.
کاهش ۶۳درصدی ذخیره آب زاینده‌رود
کاهش آب ذخیره شده در پشت سد زاینده‌رود در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده و نسبت به میانگین بلندمدت(٥٠ساله) در ایامی ٨٠درصد و حتی بیشتر نیز کاهش داشته است؛ حتی در روزهایی میزان آب ذخیره شده در سد به یک‌دهم ظرفیت کلی آن رسیده و چالش‌های بسیاری را در بخش‌های مختلف به‌وجود آورده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان درباره آخرین وضعیت زاینده‌رود به همشهری می‌گوید: حجم سد زاینده‌رود ۱۴۰۰میلیون مترمکعب است که اکنون ۱۶۷میلیون مترمکعب ذخیره آب دارد و نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته ۶۳درصد کاهش داشته است. به‌دلیل اینکه امسال برای کشت تابستانه کشاورزان آب اختصاص داده شد و طبق مصوبه کارگروه احیای زاینده‌رود باید تا پایان شهریور ۲۰۰میلیون مترمکعب آب در سد باقی می‌ماند، در مهر‌ماه آب بازگشایی نشد و اگر بارندگی‌ها مطلوب باشد، کشاورزان می‌توانند در بهمن‌ماه آب دریافت کنند. برآورد ما طبق نقشه‌های هواشناسی و بارندگی‌های امسال حدود یک‌میلیارد مترمکعب آب در سد است که امیدواریم محقق شود. مسعود میر‌محمد‌صادقی درباره دائمی شدن جریان رودخانه عنوان می‌کند: برای دائمی شدن جریان زاینده‌رود نیازمند منابع جدید تامین آب هستیم که در این زمینه چند پروژه در دستور کار قرار دارد؛ سد و تونل کوهرنگ۳ که امیدواریم اواخر۱۴۰۰ به بهره‌برداری برسد و سد و تونل بهشت‌آباد که درصورت تکمیل، ۲۵۰میلیون مترمکعب آب به حوضه زاینده‌رود اضافه می‌شود.
زلزله خاموش در کمین اصفهان
مقطعی شدن جریان زاینده‌رود در سال‌های اخیر، نه‌تنها در حوزه کشاورزی، بلکه مشکلات متعددی را در حوزه محیط‌زیستی این رودخانه نیز ایجاد کرده است که مهم‌ترین آن پراکنش ریزگردهای سمی از سوی تالاب گاوخونی، بر هم خوردن تعادل گرمایی هوای اصفهان، آلودگی بیش از اندازه هوای نصف جهان، تخلیه آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین یا زلزله خاموش در بخش‌های مختلف استان اصفهان است. کارشناسان معتقدند باز و بسته کردن مداوم جریان زاینده‌رود، علاوه بر آسیب‌های زیست‌محیطی فراوانی که به همراه داشته، موجب خالی شدن آبخوان‌های زیرزمینی به‌عنوان مهم‌ترین عامل فرونشست زمین شده است؛ به‌طوری که سالانه افت ۴۱سانتی‌متری را در سطح آب‌های زیرزمینی در اصفهان شاهد هستیم. این عوامل علاوه بر فرونشست در دشت‌ها، شهر اصفهان را نیز تهدید می‌کند و در برخی از مناطق شهری به غیراز درز و شکاف در ساختمان‌ها، بعضی خیابان‌ها نیز نشست کرده و گاهی منجر به حادثه شده است. همچنین با خشک شدن پیاپی بستر رودخانه، ترک و شکاف‌های گسترده‌ای روی سی‌وسه پل پدیدار شده که زنگ خطری برای دیگر پل‌های این شهر به شمار می‌آید. کارشناسان، حیات این پل‌ها را وابسته به آب می‌دانند؛ زیرا این سازه‌های تاریخی از آغاز در بستر رودها و رودخانه‌ها پدید آمده و با آب دمساز و هماهنگ شده‌اند و برای ماندگاری نیاز به آب دارند. بسیاری از درختان مشرف به زاینده‌رود به‌ویژه درختان بید و چنار نیز در سال‌های گذشته با خشک شدن رودخانه، خشک شده و شهروندان هرروزه شاهد افتادن بسیاری از آنها بوده‌اند.
کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی پدیده فرونشست زمین را یکی از عواقب افت آبخوان‌ها عنوان می‌کند و می‌گوید: عامل فرونشست در دشت‌های استان اصفهان، برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی خارج از توان آبخوان در 3 تا 4دهه گذشته است و عدم‌تداوم جریان زاینده‌رود و باز و بسته شدن مهم‌ترین رود فلات مرکزی، نقش مهمی در این امر داشته است.
محمد سیاری با تأکید بر اینکه خشکی زاینده‌رود به‌عنوان یک منبع تغذیه‌کننده آبخوان بر پدیده فرونشست دامن می‌زند، می‌گوید: به‌طور متوسط نرخ سالانه فرونشست در دشت اصفهان -برخوار حدود 15تا17سانتی‌متر برآورد شده است. وی معتقد است به‌سادگی نمی‌توان فرونشست را کنترل کرد و تأکید می‌کند: زمانی که زلزله خاموش آغاز شود، نمی‌توان با یک تصمیم و راهکار این پدیده را متوقف کرد. اگر امروز برخی اقدامات برای جلوگیری از افت آب‌های زیرزمینی آغاز شود، چندین سال طول می‌کشد تا بتوانیم آثار منفی فرونشست را متوقف کنیم. در مجموع، مقابله با پدیده فرونشست نه‌تنها راهکار فوری ندارد، بلکه نیازمند برنامه‌ریزی درازمدت است؛ بنابراین باید به سمت کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی و همچنین تقویت تغذیه آبخوان‌ها برویم.
گاوخونی و خطر کانون گردوغبار
خشکی زاینده‌رود و بی‌بهره ماندن گاوخونی از حقابه، عوامل زیست‌محیطی متعددی را برای این تالاب بین‌المللی رقم زده است. سرپرست معاونت نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان درباره شرایط این روزهای تالاب گاوخونی که متاثر از خشکی زاینده‌رود است، می‌گوید: اگرچه آب در رودخانه از ابتدای سال‌جاری تا پایان شهریور برای کشاورزی جاری بود و این آب تا سد رودشتین می‌رسید، اما از نیمه دوم سال۹۹ از سد رودشتین به پایین هیچ‌گونه آبی را به سمت تالاب نداشتیم. به گفته حسین اکبری در ۱۵سال گذشته تنها در نیمه‌دوم سال۹۸(سال آبی۹۸-۹۷) حدود ۴۱میلیون مترمکعب آب رهاسازی شد و ادامه این شرایط یعنی تبدیل شدن گاوخونی به کانون گردوغبار و ریزگردهای مسموم تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری که مشکلات بسیاری را برای شهروندان ایجاد می‌کند.
