محله‌های بدون احساس

حامد فوقانی- دبیر گروه شهری

پایش‌های اولیه مدیریت شهری تهران نشان می‌دهد اهالی یوسف‌آباد، حس تعلق بیشتری به محله خود دارند؛ پایش‌هایی که هنوز در دست تکمیل است، اما اگر ساکن یکی از کوچه‌های دوم تا شصتم خیابان شیخ جمال‌الدین اسد‌آبادی باشید، بهتر از خیلی‌های دیگر این شهر بزرگ چنین موضوعی را درک می‌کنید؛ حتی اگر با حضور فست‌فودی‌ها، کافه‌ها، لباس‌فروشی و شیرینی‌فروشی‌ها و البته حضور هزاران خودرو، ترافیک یقه محله را نیز گرفته باشد.
به گزارش همشهری، در بسیاری از محله‌های تهران یا غول‌های تجاری اهالی قدیمی را به جای دیگری از شهر رانده‌اند یا اصالت و زادگاه برای مردمش اصلا مهم نبوده و باعث شده آنها در منطقه و محله دیگری ساکن شوند. به همین‌خاطر جای تعجب ندارد یک‌چیذری در شهرک اکباتان سکونت داشته باشد یا یک‌‌پاچناری در نارمک و یک‌حاج‌رضایی با ریشه‌ اجدادی در محله‌های مرکزی در بلوار فردوس و... اما چه عواملی باعث می‌شود تا شهروندان به محله‌های خود حس تعلق خاطر داشته باشند؟ پاسخ این سؤال کمی پیچیده است و به عوامل مختلفی بستگی دارد. با این حال می‌توان گفت اگر از کودکی تا بزرگسالی آموزش شهروندی جدی گرفته شود، اغلب ساکنان ‌شهرهایی در قد و قواره تهران، اصفهان، مشهد و تبریز فقط شهرنشین لقب نخواهد گرفت، بلکه شهروند آن شهر خواهند بود و سکونت، توسعه و آبادانی محله زادگاه خود را جدی خواهند گرفت. در یک‌ کلام، باید گفت بین مفهوم شهروند و شهرنشین فاصله از زمین است تا آسمان. در واقع یک‌شهروند نه‌تنها به هویت و گذشته محله و شهر خود اهمیت می‌دهد، بلکه قواعد شهرنشینی را نیز رعایت می‌کند؛ موضوعی که مورد تأکید مدیرکل آموزش‌های شهروندی معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران نیز هست.  مجتبی دانشور در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «آموزش و یادگیری مفاهیم و الزامات شهروندی و شهرنشینی باید در طول زندگی استمرار داشته باشد. در شهری که اقشار مختلف از فرهنگ‌های مختلف گردهم آمده‌اند و گروه‌های اجتماعی متفاوتی وجود دارد، نکاتی که در ابتدا یاد گرفته‌شده از هم گسسته می‌شود و باید دوباره به یادگیری اهتمام ورزید.» دانشور بر مسئله دیگری هم تأکید دارد و آن التزام قانونی برای فرهنگسازی است. به اعتقاد او، باید فرهنگسازی و اجرای سخت‌گیرانه قانون به‌طور موازی پیش بروند، چراکه یکی بدون دیگری تأثیری نخواهد داشت.  او در این‌باره مثال الزام بستن کمربند ایمنی توسط رانندگان و سرنشین در ایران را عنوان کرد و گفت: «بعد از آنکه نبستن کمربند ایمنی با جریمه‌ قابل‌توجه همراه شد و رسانه‌ها به اهمیت این موضوع پرداختند، رانندگان و سرنشین جلو خودرو به رعایت بستن کمربند ایمنی عادت کردند. وگرنه پیش از آن هرچه در باب اهمیت موضوع گفته می‌شد، تأثیری نداشت. در کشورهای توسعه‌‌یافته هم روش این‌چنین بوده و است. یعنی اگر شهروندی قانون را رعایت نکند، باید جریمه سنگین پرداخت کند.»
مدیرکل آموزش‌های شهروندی شهرداری به تأثیرات پیوستن تهران به شبکه شهرهای جهانی یادگیرنده یونسکو در همین زمینه اشاره کرد و گفت: «رویدادها و اقداماتی که از سوی مدیریت شهری برای آموزش شهروندی در زمینه پسماند، به‌ویژه تفکیک پسماند از مبدأ، تردد ایمن در شهر، کاهش آسیب‌های اجتماعی، آپارتمان‌نشینی، موتور‌سوار خوب، ارتقای فرهنگ دوچرخه‌سواری و... انجام می‌شود، نیازمند همگرایی از سوی نهادهای دیگر و همچنین توجه شهروندان است.» دانشور با بیان اینکه بحث شهرهای یادگیرنده با هدف ایجاد گفت‌و‌گو بین شهروندان، مشارکت مردمی، بسیج منابع و تجهیز شهر برای یاد گرفتن و یاد دادن مطرح می‌شود، افزود: «از اهداف این طرح، یادگیری دائمی، از ابتدا تا انتهای عمر، یا همان ضرب‌المثل زگهواره تا گور دانش بجوی است. جامعه  بالنده باید در تمام مراحل زندگی، خود را بازسازی کند. بحث تسهیل یادگیری در محل کار برای کار یعنی خلاقیت نیز از دیگر اهداف شهر یادگیرنده است. همانگونه که پروژه شهرهای خلاق نیز ارتباط مستقیمی با یادگیری دارد و در شهر خلاق، شهروند خلاق زندگی می‌کند و شهروند خلاق شهروندی است که در تمام فرایند زندگی قدرت یادگیری دارد. استفاده از تکنولوژی‌های مدرن برای یادگیری و پرداختن به فرهنگ یادگیری در همه‌جا و در همه نقاط شهر از دیگر اهداف این طرح است و جمیع این موارد باعث می‌شود که مشارکت اجتماعی افزایش پیدا کند و یک سرمایه اجتماعی خوب ایجاد خواهد شد. برای شهرها نیز سرمایه اجتماعی خوب فراتر از سرمایه اقتصادی کار می‌کند. »


مکث
مزایای ثبت ‌شدن در فهرست شهرهای جهانی یادگیرنده
ثبت شدن به‌عنوان یک شهر یادگیرنده، مزایایی نظیر خواهرخواندگی با شهرهای مشابه‌خود و مزایای خرد و کلان دیگری دارد. بنابراین، شهر یادگیرنده یکی از راهکارهایی است که می‌تواند مردم را برای مشارکت آماده کند. حال امسال از میان شهرهای ایران، تهران و اصفهان و بندر خمیر با به‌دست آوردن شاخصه‌های مدنظر یونسکو و پرکردن چک‌لیست و فرم‌های مربوطه توانسته‌اند به جمع شهرهای یادگیرنده اضافه شوند. در این بین، دیوید آتچورینا، مدیر مؤسسه شبکه شهرهای یادگیرنده یونسکو، این رویداد را به پیروز حناچی، شهردار تهران، تبریک گفته و از این اتفاق ابراز خرسندی کرده است. یونسکو هدف اصلی اینگونه شهرها را دستیابی به همه ۱۷هدف توسعه پایدار و به‌خصوص هدف مربوط به تضمین آموزش با کیفیت، جامع و فراگیر و ترویج فرصت‌های آموزشی مادام‌العمر برای همه و همچنین هدف ایجاد شهر‌ها و سکونتگاه‌های انسانی جامع و فراگیر، امن، پایدار و بهبودپذیر عنوان کرده است. از این منظر، شهر آموزش‌دهنده آموزش‌های مادام‌العمری را برای همه ترویج می‌کند. یونسکو شهر آموزش‌دهنده را به‌عنوان شهری تعریف می‌کند که:
 به شکل اثربخشی همه منابع‌اش در هر بخش را برای ترویج آموزش فراگیر، از آموزش‌های پایه تا عالی بسیج می‌کند.
 آموزش در خانواده‌ها و اجتماعات را احیا می‌کند.
 آموزش در محل کار را تسهیل می‌کند.
 استفاده از تکنولوژی‌های آموزشی مدرن را گسترش می‌دهد.
 حس تعلق به محله را با فرهنگسازی افزایش می‌دهد.
 کیفیت و برجستگی در آموزش را ارتقا می‌دهد.
 فرهنگ آموزش در سرتاسر طول زندگی را پرورش می‌دهد.
 حاکمیت و مشارکت تمامی ذی‌نفعان را فراهم می‌کند.

3 سال؛ متوسط مدت زندگی در هر محله
پایش صورت‌گرفته از سوی معاونت‌ معماری و شهرسازی و معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران نشان می‌دهد عمر سکونت در محلات شهر تهران به کمتر از 3سال کاهش یافته است. براساس این پایش، کیفیت نامطلوب ساخت‌وساز در محل و گرانی سرسام آور مسکن ازجمله دلایل این مسئله به شمار می‌رود. در این بین، ساکنان مناطق  3،6 و یک بیشترین و ساکنان مناطق 15، 18 و 10 کمترین احساس تعلق را به منطقه خود دارند. جدا از این، پیمایش رصد کیفیت زندگی شهری معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری و با همکاری رصدخانه شهری و دانشگاه تهران برای سال 95-94نیز حاکی از آن است که در مجموع، ساکنان مناطق نیمه شمالی شهر تهران بیشتر از زندگی در محله‌شان لذت می‌برند. مناطق ۶، ۲ و یک بالاترین نمره و مناطق ۱۵، 10 و ۱۸ کمترین نمره را به‌دست آورده‌اند. ساکنان مناطق مرکزی تهران شامل مناطق ۱۰، 7 و ۹ بیشتر از سایر مناطق ابراز تمایل به ترک محله خود در آینده داشته‌اند. در مقابل ساکنان مناطق ۶، 5 و یک کمترین میزان تمایل به ترک محله را نشان داده‌اند. بیشترین میزان تمایل به ترک محله در محلات شهر تهران مربوط به محلات سلامت (۱۱)، سلسبیل جنوبی (۱۰)، شمیران‌نو (4)، کارون جنوبی (۱۰) و امامزاده یحیی (۱۲) است.